GEVHERÂYİN

Türk asıllı gulâm emîrlerdendir. Hûzistanlı bir kadının gulâmı iken Büveyhîler’den Irak hâkimi Ebû Kâlîcâr tarafından satın alınmış, onun ölümünün ardından oğlu el-Melikü’r-Rahîm Hüsrev Fîrûz’un hizmetine girmiştir. 447’de (1055) Bağdat’a gelen Tuğrul Bey’in el-Melikü’r-Rahîm’i hapsetmesi üzerine efendisiyle birlikte kalmayı tercih etmiştir. Efendisi 450’de (1058) ölünce Alparslan’ın hizmetine girdi. Malazgirt Savaşı’nda Sultan Alparslan’ın maiyetinde yer aldı. Daha sonra Ay Tegin es-Süleymânî azledilince Bağdat şahneliğine tayin edildi (464/1072). 465’te (1072) Alparslan’ın Mâverâünnehir seferine katıldı. Bu sırada sultana suikast düzenleyen Barzem Kalesi kumandanı Yûsuf Hârizmî’yi engellemeye çalışırken yaralandı. Daha sonra taht için harekete geçen Kirman Meliki Kavurd Bey’e karşı Melikşah’ın yanında bulundu ve bir rivayete göre Rey yakınlarındaki savaşta ele geçirilen Kavurd’un idamına nezaret etti. Halife Kāim-Biemrillâh’ın Sultan Melikşah’ın saltanatını tasdik etmek için düzenlediği kabul merasimine katıldı; halifenin verdiği sancak ve menşuru Melikşah’a arzetmek üzere teslim aldı (Safer 466 / Ekim 1073). Ardından Vâsıt şehri de iktâlarına katılarak şahnelik görevini sürdürmek için Bağdat’a gönderildi (468/1075-76). Sultan Melikşah tarafından Ahsâ ve Bahreyn Karmatîleri üzerine Emîr Kiçkine kumandasında yapılacak seferin düzenlenmesiyle görevlendirildi.

Selçuklular, Abbâsîler’e karşı uyguladıkları baskıyı genelde o sırada hilâfet vezirliği görevinde bulunan Fahrüddevle İbn Cehîr üzerinden yürütmekteydi. Gevherâyin, 471’de (1078) İbn Cehîr’in azledilmesini istemek için Sultan Melikşah’ın ordugâhından Bağdat’a döndü, bu amaçla halifeye karşı güç kullanıp ültimatom vermekten çekinmedi. Hatta sultanın izniyle sadece hükümdar ve meliklere mahsus bir uygulamayı yürürlüğe koydu ve kapısında günde üç veya beş defa nevbet çaldırmaya başladı. Ancak Fahrüddevle İbn Cehîr’in oğlu Amîdüddevle, Nizâmülmülk’ün yanına gidip ailesinin vezirlik makamında kalmasını sağladı. Bu sebeple Selçuklu veziriyle arası bozulan Gevherâyin, Emîr Humâr Tegin ile birlikte ona karşı harekete geçti ve Melikşah’a tesir ederek Nizâmülmülk’ün adamlarından Basra mültezimi İbn Allân’ın öldürülmesini sağladı.

Fahrüddevle İbn Cehîr’in emrinde birçok Selçuklu kumandanının bulunduğu Diyarbekir seferine Gevherâyin de emrindeki kuvvetlerle Irâk-ı Acem bölgesi kumandanı sıfatıyla katıldı. Uzun süren Diyarbekir kuşatması esnasında Hısnıkeyfâ’yı ele geçirip şehri kendisine üs edindi. Ardından Fahrüddevle ile birlikte Meyyâfârikīn önlerine geldi ve bu şehrin zaptından sonra Bağdat’a döndü (478/1085). Sultan Melikşah’ın Kuzey Suriye seferinin ardından Bağdat’a gelişi sırasında onu karşılayanlar arasında Gevherâyin de bulunuyordu. Burada sultanın kızı Mâh-Melek Hatun ile Halife Muktedî-Biemrillâh’ın evlenmesi kararlaştırılmıştı. Sultan kızını, eşi Terken Hatun’u ve çeyizi almak üzere Gevherâyin’i Emîr Bozan ile birlikte İsfahan’a gönderdi.

Şahnelik görevine rağmen Bağdat’ta sürekli kalmadığı anlaşılan Gevherâyin, Sultan Melikşah’ın 482 (1089) yılındaki Mâverâünnehir seferine de katıldı. Onun yokluğu sırasında Abbâsî Veziri Ebû Şücâ‘ er-Rûzrâverî şehirdeki gayri müslimlere şiddetli baskı uyguladı. Gevherâyin, Bağdat’a döndüğünde gayri müslimlerin şikâyetlerini ve vezirin Semerkant’ın ele geçirilmesiyle ilgili olumsuz sözlerini duyunca İsfahan’a gidip vezirin azlini ve yerine Amîdüddevle İbn Cehîr’in tayinini sağladı (484/1091). Halife Muktedî-Biemrillâh’ın sultanın kızı Mâh-Melek Hatun’a karşı kötü davranması yüzünden Selçuklular’la Abbâsîler arasında gerginleşen ilişkiler üzerine sultan 485’te (1092) yeniden Bağdat’a geldi. Torunu Ebü’l-Fazl Ca‘fer’i veliaht tayin etmeyen halifenin Bağdat’tan ayrılmasını istedi, Gevherâyin’i de Yemen ve Hicaz’ın fethiyle görevlendirdi. Ancak Gevherâyin sultanla halife arasındaki gerilim dolayısıyla sultanın yanından ayrılmadı ve yerine Emîr Türşek’i nâib olarak gönderdi.

Gevherâyin, Melikşah’ın ölümünden sonra başlayan taht mücadelelerinde önce Suriye-Filistin Selçuklu Meliki Tutuş’un saflarında yer aldı ve onun adına Bağdat’ta hutbe okutmaya çalıştı. Fakat başarısızlıkla sonuçlanan bu girişimin ardından Sultan Melikşah’ın oğlu Berkyaruk ile arası açılan Gevherâyin görevinden azledildi (486/1093), yerine Yelberd tayin edildi. Bu olaydan sonra Gevherâyin’in durumu ciddi ölçüde zayıfladı ve adamları dağıldı. Öte yandan Sultan Melikşah’ın diğer oğlu Muhammed Tapar’ın taht için harekete geçmesi üzerine Gevherâyin, Kürboğa ve Çökürmüş gibi emîrlerle birlikte Kum şehrinde ona katıldı ve ardından şahnelik göreviyle Bağdat’a dönerek Muhammed Tapar adına hutbe okuttu (17 Zilhicce 492 / 4 Kasım 1099). Ancak Muhammed Tapar’dan yeterli destek alamayınca çok geçmeden Kürboğa’nın tavsiyesiyle Berkyaruk’un saflarına katıldı ve Hemedan yakınlarındaki Sefîdrûd’da (Kızılözen) Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasında yapılan ilk savaşta hayatını kaybetti (4 Receb 493 / 15 Mayıs 1100). Naaşı Bağdat’a götürülerek şehrin doğu yakasında Ebû Necîb Ribâtı’nın karşısındaki bir türbede defnedildi.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 477 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.