GRABAR, Oleg

3 Kasım 1929’da Strasburg’da (Fransa) dünyaya geldi. Babası Rus asıllı ünlü Bizans tarihçisi André Grabar, annesi Bulgar asıllı doktor Yuliya Nikolaevna Grabar’dır. 1948’de Paris Üniversitesi Tarih Bölümü’nden, 1950’de Harvard Üniversitesi Ortaçağ Tarihi Bölümü’nden mezun oldu. 1953-1954 yıllarında Kudüs’teki American School of Oriental Research’te incelemelerde bulundu ve bu tarihten itibaren İslâm sanatı ile yakından ilgilendi. Princeton Üniversitesi Doğu Dilleri ve Edebiyatı ile Sanat Tarihi bölümlerinde yüksek lisans çalışması yaptı (1953). 1955’te The Art and Ceremonial of the Umayyad Court adlı teziyle doktor unvanını aldı. 1954-1955 yıllarında Michigan Ann Arbor Üniversitesi’nde Sanat Tarihi Bölümü’nde asistan profesör, 1955-1959 yıllarında doçent ve 1959-1964 yılları arasında profesör olarak görev yaptı. 1964-1969 yıllarında Cambridge Üniversitesi, 1969-1980 yıllarında Harvard Üniversitesi’nde çalıştı. 1980’de Harvard Üniversitesi’nde İslâm sanatı ve mimarisi alanında kurulmuş olan Ağa Han Kürsüsü’nün ilk profesörü oldu ve 1990 yılına kadar burada görev yaptı. 1990’da Harvard Üniversitesi’nden emekliye ayrıldı ve Princeton New Jersey Institute for Advanced Study’ye geçti, 2011 yılına kadar Princeton Üniversitesi’nde çalışmalarını sürdürdü. 8 Ocak 2011 tarihinde Princeton’daki evinde öldü.

İslâm sanatı ve mimarisi denildiğinde ilk akla gelen isimlerden biri olan Oleg Grabar, gerek çalışmaları gerekse düşünceleriyle sadece kendi öğrencilerini ve meslektaşlarını değil aynı zamanda dünyanın çeşitli yerlerindeki öğrencileri, bilim adamlarını ve müze müdürlerini de etkilemiş bir bilim adamıdır; birçok uluslararası enstitü ve organizasyonun üyesi idi; bazılarının da başkanlığını yaptı. Ağa Han mimarlık ödülleri çerçevesinde dünyanın birçok yerinde alan incelemelerinde bulunmuş ve seminerler vermiş, Ağa Han programının müdürlüğünü yaparken bu programın gelişmesi için katkıda bulunmuştur. Bunların en önemlilerinden biri İslâm sanatı ve mimarisiyle ilgili Muqarnas adlı yıllık dergidir. Bu derginin kurucu editörlüğünü yapmış, derginin dokuzuncu sayısında emekli olmuştur ve onuncu sayısını öğrencileri ona ithaf etmiştir. 1957-1971 yılları arasında Ars Orientalis dergisinin editörlüğünü yapmıştır. Emekliye ayrıldıktan sonra Princeton’daki Institute for Advanced Study’deki tarih çalışmaları bölümüne geçerek kendisini tam gün seminerler vermeye ve araştırma yapmaya adayarak İslâm sanatı alanındaki üretkenliğini ölümüne kadar devam ettirmiştir.

Oleg Grabar’ın İslâm sanatıyla mimarisi alanında ayrıcalıklı ve önemli bir yeri vardır ve İslâm sanatının ne olduğu ve nasıl oluştuğu gibi cevaplanması güç sorular için farklı ufuklar açan bir bilim adamıdır. İslâm sanatıyla ilgili birçok soruyu gündeme getirerek sanat tarihçilerinin konuları tartışmalarına zemin hazırlamıştır. Sanat eserleriyle ilgili yalnız deskriptif çalışmalarla yetinmeyerek başlıca kültürel değişimlerin sanatlar üzerindeki önemi, belli bir sanatsal dönemin kendi geçmişiyle ilişkisi, tasvirlere yer vermeyen bir bezemenin anlamı, geçmişte verilmiş olan anlamların bugün görsel olarak algılanan sanat çalışmaları dünyasındaki sınırlılığının tartışılması, sanat eseriyle bunların kullanıcıları arasındaki ilişkiler gibi konular üzerinde evrensel yaklaşımlar aramıştır. Grabar, İslâm kültürünün dışında bir kişi olmasına rağmen, İslâm sanatı ve mimarisini Batılılar açısından ulaşılabilir kılmanın formüllerini arayarak elli yılı aşkın bir süre âdeta iki kültür arasında aracılık yapmış, İslâm sanatı ve mimarisinin gerek Batılılar gerekse bu kültürün içinde yaşayanlar tarafından daha iyi anlaşılabilmesi için büyük bir çaba harcamıştır.

Eserleri. 1. Coinage of Tulunids (New York 1957).

2. Persian Art Before and After the Mongol Conquest (Ann Arbor 1959).

3. Islamic Architecture and its Decoration A.D. 800-1500 (Chicago-London 1964, 1967, Derek Hill ile birlikte).

4. Sasanian Silwer, Late Antique and Early Medieval Arts of Luxury From Iran (Ann Arbor 1967).

5. The Formation of Islamic Art (New Haven 1973, 1987). İslâm sanatı ve mimarisi alanında yeni ufuklar açan ve büyük yankı uyandıran eser Almanca, İspanyolca, Fransızca’ya ve Nuran Yavuz tarafından İslam Sanatının Oluşumu adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1988).

6. Studies in Islamic Art and Archaelogy (London 1976).

7. City in the Desert (I-II, Harvard 1978). Müellifin, Michigan ile Harvard üniversiteleri ve Oriental Institute of Chicago’nun katkıları ile Suriye’de Kasrü’l-hayr eş-Şarkī’de gerçekleştirdiği kazıların sonuçlarını içeren bir çalışmadır.

8. The Alhambra (London 1978). Almanca, İspanyolca ve Polonyaca’ya çevrilmiştir.

9. Epic Images and Contemporary History: The Illustrations of the Great Mongol “Shahnama” (Chicago-London 1980). Harvard Üniversitesi’ndeki seminerlerini içeren bu eseri Sheila Blair ile birlikte hazırlamıştır.

10. The Illustrations of the Maqamat (Chicago-London 1984).

11. The Art and Architecture of Islam 650-1250 (New York 1987; New Haven-London 1991; New Haven 2001, Richard Ettinghausen ile birlikte). Bu çalışma alanının el kitabı niteliğindeki birkaç eserinden biri olma özelliğine sahiptir.

12. The Great Mosque of Isfahan (New York 1990). Washington’daki National Gallery of Art’ta, Michigan’da ve Harvard’da verdiği seminerleri içerir.

13. The Mediation of Ornament (Princeton 1992).

14. The Shape of the Holy: Early Islamic Jerusalem (Princeton 1996). Kudüs hakkındaki bu kitap sahasında yazılmış eserlerin en önemlisidir.

15. La peinture persane: Une introduction (Paris 1999). Mostly Miniatures: An Introduction to Persian Painting adıyla İngilizce’ye çevrilmiştir (Princeton 2000, 2002).

16. Islamic Art and Beyond: Constructing the Study of Islamic Art, 1954-2004 (I-IV, Michigan-London 2005-2006). Grabar’ın çeşitli yerlerde yayımlanan seksen üç makalesini ihtiva eder.

17. The Dome of the Rock (Harvard 2006). Kubbetü’s-sahre hakkındadır.

18. Master Pieces of Islamic Art: The Decorated Page from the 8^th to the 17^th Century (Munich-Berlin-London-New York 2009).

Bunların yanında Grabar’ın Ars Orientalis, Artibus Asiae gibi çeşitli dergilerde, ansiklopedilerde, kolektif kitaplarda İngilizce ve Fransızca olarak yayımlamış olduğu Emevî saraylarıyla ilgili makalelerinin yanı sıra İslâm sanatının kaynakları ve oluşumu, sosyal ve ekonomik faktörlerin, zevk ve formların değişimini etkilemesi, mimarinin anlamı, nesnenin sanatı gibi İslâm sanatıyla ilgili geleneksel olmayan yaklaşımlar üzerinde durduğu çalışmaları da vardır. Ayrıca İslâm şehri, Ortaçağ İslâm sanatı, İslâm sanatı ve Batı kültürü arasındaki etkileşimler-paralellikler gibi hususlar da Grabar’ın üzerinde çalıştığı konulardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 484-485 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.