HACI AGUS SÂLİM

8 Ekim 1884’te Batı Sumatra’daki Bukittinggi şehrinin Kota Gedang kasabasında doğdu. Dindar ve asil bir aileden gelmektedir. İlk öğrenimini burada yaptı. Cakarta’da bulunan bir Hollanda sömürge lisesini bitirdikten sonra Hollanda’nın Cidde Konsolosluğu’na memur olarak tayin edildi. Cidde’de kaldığı süre içinde (1906-1911) milletlerarası diplomaside edindiği bilgi ve tecrübenin yanı sıra Mescid-i Harâm’da imamlık yapan amcası Şeyh Ahmed Hatîb’den Arapça ve din dersleri alarak İslâmî ilimlerdeki bilgisini arttırdı. Cakarta’ya döndükten sonra bir süre halk hizmetleri dairesinde çalıştı. Daha sonra doğduğu kasabada Hollandaca eğitim veren özel bir ilkokul açtı ve burada iki yıl öğretmenlik yaptı. 1915’te Cava’ya dönerek sömürge hükümetinden tekrar görev talebinde bulundu ve sivil polis müfettişliğine getirildi. Endonezya’nın ilk millî hareketi sayılan Sarekat Islam’ın faaliyetlerini takip etmekle görevlendirildiği zaman teşkilâtın üst düzey yöneticileriyle tanışarak onlarla ilişki kurdu ve bir süre sonra da lider Hacı Ömer Said Çokroaminoto’nun tesiriyle vazifesinden istifa ederek aralarına katıldı (1915). Kısa zamanda ikinci adam durumuna yükselen Sâlim daha sonra merkez kurul üyeliğine seçildi ve sömürge yönetimine karşı yürütülen politikanın oluşturulmasında ve programların hazırlanmasında önemli rol oynadı. 1921’de Sarekat Islam’ın temsilcisi olarak Volksraad’a (halk meclisi) girdi. Ancak ileride Partai Sarekat Islam Indonesia’ya (PSII) dönüşecek olan teşkilâtın “hicret” adıyla bilinen sömürge hükümetiyle iş birliği yapmama, onlardan uzak durma politikasını benimsemediği için bu görevinden ayrıldı (1924). Kasım 1936’da da hicret politikasının başarısızlıkla sonuçlandığını ileri sürerek parti içinde sömürgecilerle iş birliğine taraftar olan Barisan Panyadar PSII (PSII’yi şuurlandırma hareketi) adıyla ayrı bir grup kurdu ve bu grup, Şubat 1937’de partiden atılması üzerine yeni bir siyasî partiye dönüştü.

17 Ağustos 1945’te Endonezya’nın bağımsızlığını ilân etmesinden sonra hükümette görev alan Hacı Agus Sâlim, Haziran 1946 - Temmuz 1947 tarihleri arasında Dışişleri bakan yardımcılığı, Temmuz 1947 - Aralık 1949 tarihlerinde de Dışişleri bakanlığı yaptı. Bu arada, Hindistan’ın Delhi şehrinde düzenlenen Asya Konferansı’na (Mart 1947) Endonezya Cumhuriyeti heyetinin başkanı olarak katıldı. Konferanstan sonra birçok Arap ülkesini ziyaret ederek Endonezya’nın Hollanda’ya karşı verdiği bağımsızlık mücadelesini anlattı ve hükümeti adına imzaladığı dostluk antlaşmaları sayesinde devletin Mısır ve Suriye gibi ülkeler tarafından resmen tanınmasını sağladı. Birleşmiş Milletler’de temsilcilik görevi de yapan Hacı Agus Sâlim, bağımsızlık mücadelesi yıllarında (1945-1949) cumhuriyet hükümetinin başşehri olan Yogyakarta’nın Hollanda kuvvetleri tarafından işgal edilmesi üzerine (19 Aralık 1948) diğer liderlerle birlikte tutuklanarak sürgüne gönderildi. 27 Aralık 1949 tarihinde Hollanda’nın Endonezya’ya bağımsızlık vermesinden sonra ülkesine geri döndü ve hükümet danışmanı oldu. 1953’te gittiği Amerika Birleşik Devletleri’nin Cornell Üniversitesi’nde misafir öğretim üyesi olarak bir yıl süreyle Endonezya’da İslâm ve millî mücadele tarihi üzerine ders ve konferanslar verdi. 1954’te Yogyakarta’daki din öğretmeni yetiştiren bir yüksek okula (Perguruan Tinggi Agama Islam Negeri) profesör tayin edildi. 4 Kasım 1954’te Cakarta’da öldü; hayatının son yıllarında daha çok “büyük ihtiyar” lakabıyla anılıyordu. 27 Aralık 1961’de, Endonezya’nın bağımsızlık mücadelesine yaptığı katkıları sebebiyle devlet başkanı Sukarno tarafından millî kahraman ilân edildi ve adı Cakarta’da iken oturduğu caddeye verildi.

Cidde’de kaldığı yıllarda Ortadoğu ülkelerinde gelişme gösteren modern İslâmî fikir ve akımlardan etkilenen Hacı Agus Sâlim, hem Batı eğitimi alması hem de dinî ilimlerde bilgi sahibi olmasından dolayı modern görüşlü bir müslüman lider ve Endonezya’nın ilk aydın âlimi olarak kabul edilir. Genç nesillerin dinî eğitim görmelerine önem vermiş ve ülkedeki Hollanda sömürge okullarında okuyan öğrencilerin dine karşı ilgisiz kalmalarını endişeyle karşılayarak 1925’te Jang Islamieten Bond adlı müslüman gençlik teşkilâtının kurulmasına ön ayak olmuştur. Aynı şekilde müslümanların birliğine de önem vererek bu uğurdaki çalışmalarda aktif rol aldığı gibi, 1927’de Mekke’de düzenlenen hilâfet meselesiyle ilgili II. İslâm Konferansı’na Endonezya müslümanlarını temsil eden heyetin başkanı olarak katılmıştır.

“İslâmî sosyalizm” kavramının Endonezya’daki ilk savunucularından biri olan Hacı Agus Sâlim, halkın refah ve mutluluğunu ön planda tutan sosyalist fikirleri İslâmiyet’in eşitlik, kardeşlik, yardımlaşma prensipleriyle pekiştirmeye çalışmış ve Sarekat Islam’ın sosyoekonomik alandaki programlarının hazırlanması sırasında Kur’an’ı temel kaynak kabul ederek politikalarının İslâmî özellikli olmasına ağırlık vermiştir. Teşkilâtın Marksist fikirlerden etkilenen sol kanadına mensup liderleriyle ideolojik çatışmaya girdiği gibi “günahkâr kapitalizm” olarak nitelendirdiği Hollanda’nın ekonomik sömürüsüne de şiddetle karşı çıkmıştır. Aynı zamanda işçi haklarının önde gelen savunucularından olduğu için işçi hareketlerinde aktif rol almış, bütün işçi kuruluşlarını bir çatı altında toplamak gayesiyle 1919’da Persatuan Pergerakan Kaum Buruh adlı bir birliğin kurulmasını sağlamış ve genel sekreterliğini yapmıştır.

Hacı Agus Sâlim, Sarekat Islam’a girmeden önce, Hollanda birliği içerisinde Endonezya’nın bağımsızlığını savunan Nederlandsch Indische Vrijzinnigen Bond ve 1917’den sonra komünist partisine dönüşen sosyalist görüşlü Indische Socieal Democratische Partij gibi çeşitli teşkilâtlara üye yazılmış, Endonezya’da İslâmî modernizmin öncüsü olan Muhammediyye teşkilâtına da bir süre danışmanlık yapmıştı. Bu faaliyetlerinin yanı sıra özellikle 1920-1930’lu yıllarda, aralarında Sarekat Islam’ın yayın organlarının da bulunduğu Batavieasch Nieuwsblad, Neraca, Hindia Baru, Fajar Asia, Mustika adlı dergilerin editörlüğünü üstlenmiş ve Bandera Islam, Pemandangan, Duiaa Islam gibi İslâmî dergi ve gazetelerde yazılar yazmıştır. Yazılarının ve yaptığı konuşmaların önemli bir kısmı, öldüğü yıl Djedjak Langkah Hadji Agus Salim: Pilihan Karangan, Utjapan dan Pendapat Beliau dari Dulu Sampai Sekarang adlı hacimli bir kitapta toplanarak yayımlanmıştır (Djakarta 1954). Hacı Agus Sâlim Hollandaca, İngilizce, Almanca, Fransızca, Arapça ve Japonca’nın yanı sıra biraz da Türkçe biliyordu.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 439-440 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.