HALASI-KUN, Tibor

Zagreb’de doğdu. 1931-1936 yılları arasında Budapeşte Üniversitesi’nde öğrenim gördü ve Gyula Németh’in yönetiminde hazırladığı “Gennadios török hitvallása” adlı teziyle doktor unvanı aldı. 1937’de Budapeşte Üniversitesi’nin Türk Filolojisi Enstitüsü’ne asistan olarak girdi ve 1942-1952 yılları arasında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Hungaroloji profesörlüğü yaptı. 1952’de Amerika Birleşik Devletleri’ne giderek Columbia Üniversitesi’nde Türkoloji öğretim üyesi, 1959 yılında da aynı üniversitenin Yakındoğu Dilleri ve Kültürleri Bölümü başkanı oldu. 1982’de bu üniversiteden emekliye ayrıldı; 19 Ekim 1991’de New York’ta öldü.

1973 yılında Cumhuriyet’in ellinci yıldönümü münasebetiyle Türk hükümetinin şeref belgesi ve 1984’te Amerikan Türk Dostları Derneği’nin şeref ödülü verdiği Halasi-Kun Macar Bilimler Akademisi’nin, Türk Tarih Kurumu’nun, Türk Dil Kurumu’nun ve Institute of Turkish Studies’in (Washington) şeref üyesi idi. Doğumunun 70. yılında eski öğrencileri ve meslektaşları onun için Turks, Hungarians and Kipchaks (A Festschrift in Honor of Tibor Halasi-Kun) adlı bir armağan kitabı yayımladılar (JTS, VIII, Harvard 1984). 1956-1957 akademik yılında Princeton Üniversitesi’nde misafir profesör sıfatıyla ders veren Halasi-Kun, 1932’den 1984’e kadar Türkiye’ye ve Türkler’in yaşadığı çeşitli ülkelere pek çok araştırma seyahati yapmış, ayrıca Türkiye’de on yıllık öğretim üyeliğinin yanında Alman Arkeoloji Enstitüsü’nde (İstanbul) araştırmacı (1938-1939) ve kendi kurduğu Amerikan İlmî Araştırmalar Enstitüsü’nde (Ankara) başkan (1963-1968) olarak bulunmuştur.

Halasi-Kun, Türkiye’deki öğretim üyeliği sırasında Ankara’da edebî ve ilmî Macar eserlerinin Türkçe’ye çevrilmesi çalışmalarına katılmış, 1944-1957 yılları arasında Millî Eğitim Bakanlığı’nın yayımladığı Macar Klasikleri Serisi’nde on bir kitabın yayımına katkıda bulunmuştur. 1946’da Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Hungaroloji Enstitüsü yayınlarını başlatmış, 1950’de Hasan Eren ile birlikte 60. doğum yılı armağanı olarak M. Fuad Köprülü’ye sundukları Türk Dili ve Tarihi Hakkında Araştırmalar dergisinin I. cildini neşretmiştir. Daha sonra İstanbul arşivlerinde bulunan defterlerin değerlendirilmesi yolundaki çalışmalara katılan Halasi-Kun, özellikle Temes (Temeş) ve Szeged (Segedin) sancaklarıyla ilgili kaynak ve belgelerin işlenmesine yardımcı olmuştur. Amerika Birleşik Devletleri’ne yerleştikten sonra da 1962 yılından başlayarak Columbia Üniversitesi’nde Publications in Near and Middle East Studies dizisini yönetmiş, Halil İnalcık ile birlikte Archivum Ottomanicum dergisini çıkarmaya başlamış (1969) ve daha sonra Peter Golden ile birlikte Archivum Eurasiae Medii Aevi dergisini kurmuştur (1975).

Eserleri. Halasi-Kun, Arap harfleriyle yazılmış bir Kıpçakça sözlüğün tıpkıbasımı (aş.bk.), A. H. Kuipers, B. Geiger, K. H. Menges ile birlikte yazdıkları Peoples and Languages of the Caucasus (The Hague 1959) ve hocası Németh’ten İngilizce’ye çevirdiği Turkish Grammar (The Hague 1962) ile Turkish Reader for Beginners’in (The Hague 1964) dışında kitap yayımlamamış, çalışmalarının tamamı ilmî dergi ve bazı büyük ansiklopedilerde makale ve madde olarak çıkmıştır. 1939 yılında İstanbul’da bularak La langue des Kiptchaks d’après un manuscrit arab d’Istanboul adıyla Macar Bilimler Akademisi’nin Bibliotheca Orientalis Hungarica dizisinde tıpkıbasımını yayımladığı et-Tuhfetü’z-zekiyye fi’l-lugati’t-Türkiyye başlıklı eser (Budapest 1942) XIV. yüzyıldan kalma Kıpçakça bir sözlüktür. Halasi-Kun başlangıçta eseri Fransızca’ya çevirmiş, ancak adı geçen dizide yayımlanması düşünülen bu çeviri II. Dünya Savaşı yüzünden çıkarılamamıştır. Hayatının son yıllarında yaptığı İngilizce çeviri ise yine aynı dizide çıkacaktır. Halasi-Kun, Besim Atalay’ın bu yazmayı daha sonra neşretmesi üzerine (1945) “Philologica I” (DTCFD, V [1947], s. 1-37) ve “Philologica II” (a.g.e., VII [1949], s. 415-465) başlıklı yazılarında neşirle ilgili düşüncelerini açıklamış, ayrıca 1970 ve 1980’li yıllarda yine et-Tuhfetü’z-zekiyye ile ilgili başka makaleler de kaleme almıştır. Halasi-Kun’un aynı yıl İstanbul’da bulduğu diğer bir önemli yazma da branşı olmadığı için üzerinde çalışmadığı, daha sonra arkadaşı Lajos Ligeti tarafından yayımlanan (1962) bir Moğolca sözlüktür. Halasi-Kun’un Beyrut’ta bulduğu üçüncü bir yazma eser ise Yemen Resûlî Sultanı Efdalü’l-Abbas (1363-1377) adına yazılmış altı dilli bir sözlüktür. Bu sözlükte yaklaşık 1800 Arapça kelime ile bunların Farsça, Türkçe (Kıpçak-Oğuz), Rumca (Bizans), Ermenice (Kilikya) ve Moğolca (İlhanlı) karşılıkları yer almaktadır. Halasi-Kun’un Moğolca uzmanı Lajos Ligeti, Ermenice uzmanı Edmond Schütz ve Rumca uzmanı Peter B. Golden’in yardımlarıyla neşre hazırladığı eser, The Rasûlid Hexaglot: Fourteenth Century Vocabularies in Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol adı altında Archivum Eurasiae Medii Aevi’nin VIII. cildi olarak basılmaktadır.

Halasi-Kun’un çalışmalarının en önemlilerinin başında “Gennadios török hitvallása” adlı doktora tezi gelir (Körösi Csoma-Archivum, I [ek cilt, Budapest 1936], s. 139-247; İngilizce’si: “The Turkish Confession of Gennadios”, Archivum Ottomanicum, XII [1987-1992], s. 5-103). Fâtih Sultan Mehmed’in emriyle İstanbul patriği Gennadios Skolarios’un hıristiyan itikadnâmesinden Türkçe’ye yapılan çevirinin Grek harfleriyle yazılmış metnini (Arap harfleriyle yazılanı kayıptır) Türkoloji açısından inceleyen eser, XV. yüzyıl Anadolu Türkçesi’nin belli başlı yapı ve ses özelliklerini ortaya koyması bakımından büyük değer taşımaktadır. Alexandri Csoma de Körös’ün anısına çıkarılan hâtıra kitabında yayımladığı “Monuments de la langue tatare de Kazan” adlı makalesi de (Analecta Orientalia mem. Alexandri Csoma de Körös dicata [Bibliotheca Orientalis Hungarica, V, Budapest 1942-1947, s. 138-155]) Kazan Türkçesi açısından önemlidir. Bu çalışma ayrıca Türkçe olarak “Kazan Türkçesi’ne Ait Dil Yâdigârları: Philologica III” (DTCFD, VII [1949], s. 690-740) adıyla yayımlanmıştır (eserlerinin listesi için bk. Schütz, AOH, XLVII/1-2 [1994], s. 12-14; JTS, VIII [1984], s. VII-IX).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 15. cildinde, 229-230 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.