HALİL FEVZİ EFENDİ

Filibe’de doğdu. Babası “ayaklı kütüphane” diye meşhur Mustafa Efendi, dedesi aslen Bursalı olup Filibe’ye göç eden Abdullah Efendi’dir. Ahmed Halil Fevzi, tahsilini Filibe’de tamamladıktan sonra gittiği İstanbul’da (1240/1824) uzun süre ders vekâletinde bulunduğu için Filibeli ders vekili Hoca Efendi veya Filibeli Hoca olarak şöhret bulmuştur. Halil Fevzi Efendi ve huzur dersleri mukarrirlerinden Küçük Filibeli lakabıyla ünlü kardeşi Abdullah Efendi Filibe’de Hatibzâdeler, İstanbul’da Filibeliler, ilim çevrelerinde ise “ahaveyn” lakabıyla tanınmışlardır.

II. Mahmud ve Abdülmecid dönemlerinde huzur derslerinde muhatap (1834-1850) ve mukarrir (1850-1856) sıfatıyla bulunan Halil Fevzi Efendi, bu meclislerden birinde kendisini denemek isteyen muhataplarının yönelttiği güç sorulara ikna edici cevaplar vermesi üzerine Abdülmecid tarafından mevleviyet makamı ile taltif edildi. Meslek hayatına müderrislikle başlayan Halil Fevzi sırasıyla İbtidâ-i Hâric (1834), Hareket-i Hâric, İbtidâ-i Dâhil, Hareket-i Dâhil, Mûsıle-i Sahn, İbtidâ-i Altmışlı, Hareket-i Altmışlı ve Mûsıle-i Süleymâniyye (1853) medreselerinde görev yaptı. Daha sonra Kayseri (1277/1860-61), bir yıl sonra Şam ve ardından da Medine kadılığı, fetva eminliği, ders vekilliği, Meclis-i İntihâb-ı Hükkâm reisliği ve Anadolu Kazaskerliği (1878) görevlerinde bulundu. Ayrıca İstanbul, Anadolu ve Rumeli pâyelerine nâil oldu. Kendisine teklif edilen şeyhülislâmlık vazifesini kabul etmeyen Halil Fevzi, ders vekilliğini sürdürerek birçok ilim adamının yetişmesine vesile oldu. Mecelle’nin birinci ve ikinci kitaplarına Evkāf-ı Hümâyun müfettişi, beşincisine vekîl-i ders ve Meclis-i Tedkīkāt-ı Şer‘iyye âzası, altı, yedi ve sekizincisine ise ders vekili sıfatıyla katıldı. Ders vekilliği görevinden emekli olduktan sonra (1299/1882) hac vazifesini yerine getirmek üzere Hicaz’a giden Halil Fevzi Efendi 27 Receb 1301’de (23 Mayıs 1884) Tâif’te vefat etti ve Abdullah b. Abbas’ın türbesine defnedildi.

Eserleri. Halil Fevzi Efendi’nin kaleme aldığı elliyi aşkın eserden en önemlileri şunlardır:

1. Süyûfü’l-ḳavâṭîʿ li-men ḳāle inne’n-nübüvvete ṣanʿatün mine’ṣ-ṣanâʾiʿ. Bu eserini, Cemâleddîn-i Efgānî’nin Dârülfünun’da verdiği derslerde peygamberlik hakkında ileri sürdüğü bazı görüşlere karşı meydana gelen tepkiler üzerine Abdülmecid’in emriyle yazmıştır. Bir mukaddime, on dört bölüm ve bir hâtimeden ibaret olan eserde Allah’ın kudreti, nübüvvet, risâlet, sanat, hikmet, felsefe ve bunlarla ilgili diğer kavramların tanım ve mahiyetleri, peygamberler için kötü söz söylemenin hükmü ve cezası anlatılmaktadır. Müellifin büyük oğlu Kazasker Mehmed Hayreddin Efendi’nin Türkçe’ye çevirdiği eser (İstanbul 1298), Sadık Albayrak tarafından sadeleştirilerek Afgani’ye Reddiye adıyla yayımlanmıştır (İstanbul 1976).

2. el-Ḥâşiyetü’l-cedîde ʿalâ Şerḥi ʿİṣâmi’l-ferîde (I-II, İstanbul 1282, 1287, 1305, 1308). Ebü’l-Kāsım es-Semerkandî’nin beyân ilmine dair Ferâʾidü’l-fevâʾid (er-Risâletü’s-Semerḳandiyye) adlı risâlesine İsâmüddin el-İsferâyînî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir.

3. Ḥadâʾiḳu’l-imtiḥân (İstanbul 1298). Alet ilimlerinden bahseden bir risâledir.

4. Risâle-i İmtiḥâniyye fi’l-beyʿi’l-fâsid ve’l-kefâle (İstanbul 1292).

5. Risâle-i İmtiḥân li’r-ruʾûs (İstanbul 1275).

6. Risâle-i İmtiḥân-ı Ḥamîdiyye (İstanbul 1289).

7. Risâle-i İḥtikâriyye (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 1736). 1289 (1872) yılında Asâkir-i Şâhâne alayından ruûs imtihanına hak kazananları tesbit için kaleme alınmıştır.

Bazı kaynaklarda yanlışlıkla Halil Fevzi Efendi’ye nisbet edilen fıkıh usulüne dair Tevşîḥu’l-uṣûl adlı eserin (İstanbul 1298) oğlu Mehmed Hayreddin’e ait olduğu mukaddimesinden açıkça anlaşılmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 15. cildinde, 313 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.