HALÎL MUTRÂN

Lübnan’ın Ba‘lebek şehrinde dünyaya geldi. Kaynakların çoğu 1872 veya 1871 yılında doğduğunu belirtirse de kilise vaftiz kayıtlarına göre 1869’da doğmuştur. Ailenin soyu Gassânîler’in Ezd kabilesine dayanır. Katolik hıristiyan olan babası Abduh Mutrân tâcirdi. Kendisinden şiiri ve şairliği öğrendiği annesi Melike Sabbâğ ise Filistinli kültürlü bir ailedendi. “Başpiskopos” anlamına gelen Mutrân (Matrân) lakabı dedesinden gelir. İlk eğitimini Zahle’de el-Külliyyetü’ş-şarkıyye’de tamamladıktan sonra babası onu Beyrut’ta el-Külliyyetü’l-bıtrîkıyye’nin yatılı kısmına kaydettirdi (1881). Bu okulda Arap dili ve edebiyatı ile Fransız dili ve edebiyatını, hıristiyan ilâhiyatını öğrendi. Hocaları arasında kendisine edebiyatı ve şiiri sevdiren Halîl el-Yâzicî ile İbrâhim el-Yâzicî kardeşler de vardı. Türk karşıtı milliyetçi görüşlerinin oluşmasında İbrâhim el-Yâzicî’den etkilendi. Bazı arkadaşlarıyla birlikte Beyrut’ta Eşrefiyye’ye gidip geldiğini ve orada millî-hamâsî şiirler okuduğunu kendisi belirtmektedir.

Beyrut’ta mezun olduğu patrik okulunda kısa bir süre hocalık yaptı. Ardından Osmanlı yönetimini eleştirip yeren bir şiirinden dolayı 1890’da Lübnan’dan ayrılmak zorunda kaldı ve İskenderiye’ye yaptığı ziyaretten sonra Paris’e gitti. Buradaki ikameti esnasında (1890-1892) Batı kültürünü, Fransız romantizmini ve diğer edebî akımları tanıma fırsatı buldu. Lübnanlı ve Suriyeli göçmenlerle, ayrıca Jön Türk hareketi liderlerinden Ahmed Rızâ ile temas kurdu. Fransız devriminin tesirinde kaldı. 1892’de Güney Amerika’ya (Şili) geçti ve ardından Mısır’a giderek İskenderiye’ye yerleşti. Mısır’da kültürel gelişimini tamamlama, edebî yeteneğini geliştirme ve gösterme imkânı buldu. Paris’te şahit olduğu medenî hayattan Mısır’ın da nasibini alması için çaba harcadı. Bu amaçla Mısır gazetelerinde yazılar kaleme aldı. el-Ehrâm’ın sahibi Selîm Teḳlâ’nın ölümüyle (1892) bu gazetede birkaç yıl başyazarlık yaptı. 1899’da gazetedeki görevinden ayrılıp Lübnan’ı ziyaret ettikten sonra Kahire’ye döndü. el-Müʾeyyed ve el-Livâʾ gazetelerinde makaleler yazdı. 1 Haziran 1900’de on beş günde bir çıkan el-Mecelletü’l-Mıṣriyye dergisini yayımlamaya başladı. 1902’de malî kriz yüzünden kapanan dergiyi 17 Ocak 1909 tarihinde tekrar çıkardı. 6 Şubat 1903’te kurduğu el-Cevâʾibü’l-Mıṣriyye adlı günlük gazetede dört yıl boyunca Arap milliyetçiliği taraftarı siyasal görüşleriyle sosyal reformları ve özgürlüğü savundu. İçten içe Arap bağımsızlığını benimsediyse de Osmanlı Devleti’nde ıslahat taraftarı oldu, Osmanlılar’ı yabancılara karşı daima destekledi, Balkan savaşlarında Osmanlı Devleti’nin tarafını tuttu. Mustafa Kâmil’in milliyetçi-siyasî hareketi ortaya çıkınca onun yanında yer aldı, ona ve diğer milliyetçi önderlere mersiyeler yazdı. Daha sonra gazeteciliği bırakarak edebiyat ve şiire yöneldi, ayrıca ticaretle meşgul oldu.

1912’de ticaret hayatındaki başarısızlığından duyduğu üzüntüyü “el-Esedü’l-bâkī” adlı kasidesinde dile getirdi. Ardından Tarım Derneği’ne yardımcı sekreter tayin edilince malî durumu düzeldi. 24 Nisan 1913 tarihinde Mısır Üniversitesi’nde onuruna bir tören düzenlendi. Arap kültür hayatında tiyatro hareketinin canlanması ve aktör Corc Ebyaz’ın Paris’ten dönmesiyle birlikte Mutrân bir çevirmen ve yönetmen (yapımcı) olarak tiyatro hareketine katıldı. Kurucularından olduğu Arap Tiyatro Topluluğu’nun açılışını 30 Aralık 1920 tarihinde yaptı; 1924’te de Lübnan, Suriye ve Filistin’de düzenlediği turlar itibarını arttırdı. 1947’de Arap edebiyatındaki konumundan dolayı Kahire’de yapılan törene önemli Arap devlet adamları ve âlimler katıldı, ayrıca birçok devletten nişan aldı. Kendisi için yazılmış Arapça, Fransızca manzum ve mensur methiyeler el-Kitâbü’ẕ-Ẕehebî fî mihrecâni Ḫalîl Muṭrân adıyla basıldı (Kahire 1948). 30 Haziran 1949 tarihinde ölen Mutrân’ın cenazesi önce Mekābirüssadaka’ya defnedildi, daha sonra memleketi Lübnan’a götürüldü.

Modern Arap şiirinin öncülerinden olan Halîl Mutrân’ın şiire ilgisi henüz çocuk yaşlarında başlamış, Ebû Temmâm, Buhtürî, Mütenebbî ve İbnü’l-Fârız gibi klasik şairlerin bazı şiirlerini ezberlemiş, daha ilkokul öğrencisi iken şiir yazmaya başlamış, Beyrut’ta aldığı Arapça ve Fransızca eğitim onun kültürel gelişiminde ve şiir anlayışında etkili olmuştur. Şiirlerini gazete ve dergilerde yayımlamış, Arap ve Fransız edebiyatındaki geniş bilgisi sayesinde ortaya koyduğu edebî eserlerle büyük bir şöhrete kavuşmuş, kendisine “şâirü’l-kutreyn” (iki bölgenin -Mısır ve Lübnan- şairi), Ahmed Şevkī ve Hâfız İbrâhim’in vefatının ardından “şâirü’l-aktâri’l-Arabiyye” unvanı verilmiştir. İlk şiirlerinde klasik çizgiyi izlemiş, daha sonraki şiirlerinde eski kasidelerin tek vezin, tek kafiye ilkesini terkedip modern şiir anlayışına yönelmiş, tahmîs, teslîs ve mezcî şekiller, kompleks ve değişik kafiyeler kullanmış, serbest tarzdaki şiirlerinde zaman zaman nesre yaklaşmıştır. Mutrân’a göre modern şiir klasik şiirin aksine hayatı bütünüyle aksettirmeli, taklitlerden sakınmalı, insan ruhunun gizemlerini açığa çıkarmalı, nazım yoluyla yeni bir dil inşa etmeli, kendi içinde bir bütünlükle rasyonelliği sergilemeli, anlama öncelik vermeli, anlam derinliklerini vezin ve kafiyeye feda etmemelidir. Bu sebeple klasik kasidenin aksine beyitlerin tek başına güzelliği değil şiirin bütünü içinde ve diğer beyitlerle uyumu önemlidir. Halîl Mutrân şiirlerinde Mısır’ın güzelliklerini dile getirdiği vatan, tabiat, aşk temalarını işlemiş, Ahmed Şevkī ve Hâfız İbrâhim gibi millî duyguları ele alan şiirler, Arap liderlerine methiye ve mersiyeler yazmış, kadının sosyal hayattaki durumu gibi konuları ele almıştır. Ayrıca tarihsel ve sosyal konuları işleyen manzum hikâye tarzında çeşitli vesilelerle kaleme aldığı kutlama şiirleri vardır.

Fransız edebiyatının etkisiyle lirik şiirler yazan Mutrân Arap ülkelerinde, Cibrân Halîl Cibrân ise mehcer Araplar’ında romantizmin öncüsü sayılmıştır. Mutrân’ın romantizme yönelmesinde aşk önemli bir sebep teşkil etmiş, tabiat, aşk ve acı şiirindeki birliği oluşturmuştur. Bu yönelim kendisinden sonra Mısır ve Şam bölgesi şairlerini, özellikle Divan grubu ve Apollo topluluğu şairlerini etkilemiş, Mutrân’ın romantik şiirleri Arap şairleri için ilham kaynağı olmuş, kısa ve hafif lirik şiirleri çok etki bırakmıştır. Mutrân bu şiir türünde serbest şiir dahil her tarzı denemiştir. Bilhassa son şiirlerinde bu yenilik hemen göze çarpar. Eşyayı ve özellikle soyut nesneleri âdeta resim yapar gibi tasvir eden, derin bir hayal gücü olan Mutrân’ı bazıları Hâfız İbrâhim ile Ahmed Şevkī arasında bir konuma yerleştirerek Emevî döneminin meşhur şairi olan, Cerîr ile Ferezdak arasında bir düzeyde bulunan Ahtal’a benzetirler. Menfelûtî ise lafızdan çok anlama önem vermesiyle onu İbnü’r-Rûmî’ye yaklaştırır. Ahmed eş-Şâyib, Halîl Mutrân’ın sağlıklı, doğru bir düşünce yapısına sahip, hoşgörülü bir insan olduğunu, kasidelerinde iç bütünlüğün bulunduğunu, Tâhâ Hüseyin de onun şiirde yenilikçilerle birlikte klasik tarza baş kaldırdığını söyler.

Eserleri. 1. Dîvân. 1908’de Kahire’de basılan divan tek cilt ve 312 sayfadır, 1949’da basılan ise dört cilt halinde 1500 sayfadan ve 30.000 beyitten oluşmaktadır.

2. Mirʾâtü’l-eyyâm fî mülaḫḫaṣi’t-târîḫi’l-ʿâm (I-II, Kahire 1897, 1905). Victor Duray’a ait Le précis d’histoire naturelle adlı eserin uyarlamalı ve şerhli tercümesidir. Eserde 1896 yılına kadar insanlık tarihi ele alınmıştır.

3. Min Yenâbîʿi’l-ḥikme (nşr. M. Ebü’l-Mecd, Harîsa 1952). Kur’an’dan ve atasözlerinden öğüt ve hikmetler içermektedir.

4. Merâs̱i’ş-şuʿarâʾ fî Maḥmûd Sâmî el-Bârûdî (Kahire 1902, 1905, 1908).

5. el-Mûcez fi’l-iḳtiṣâdi’s-siyâsî (I-V, Kahire 1913). Fransız Paul Leroy-Beaulieu’nün Précis d’économie politique (1888) adlı eserinin Hâfız İbrâhim ile birlikte Arapça’ya tercümesidir.

6. Terbiyetü’l-irâde (Kahire 1968). Jules Payot’nun L’éducation de la volonté adlı eserinin çevirisidir.

7. Shakespeare’in Macbeth (Mâkbet/Mekbet, Kahire 1913, 1950), Hamlet (Kahire 1943), Othello (ʿOṭîl, Kahire 1913) ve The Merchant of Venice (Tâcirü’l-Benedeḳıyye, Kahire 1927), Pièrre Corneille’in Le Cid, Cinna ve Polyeucte (Kahire 1951), Victor Hugo’nun Hernani, Alfred de Musset’nin Nigths of May and of October adlı eserini Arapça’ya çevirmiştir. Bu çevirilerin hepsi Kahire Dârü’l-cîl tarafından basılmıştır.

8. el-Ḳażâʾ ve’l-ḳader (Kahire 1976). Yazarı meçhul beş perdelik bir tiyatro eserinin tercümesidir.

9. el-Fellâḥ (Kahire 1936).

10. Erâcîz ile’ş-şebâb fî aḥdes̱i vesâʾili’n-necâḥ mine’l-aḫlâḳ ve’l-âdâb (Harîsa 1951). 102 recez kasidesinden (urcûze) oluşan bir divandır.

11. eṭ-Ṭuġāt (Beyrut 1949). Raîf Hûrî tarafından derlenen şiir koleksiyonudur.

12. Ervaʿu mâ keteb (nşr. M. Sabrî, Kahire 1960).

13. Muḫtâru Dîvâni İbn Ḳalâḳıs (Kahire 1905).

Halîl Mutrân’ın hayatı, edebî kişiliği, şiirleri, şairliği, romantizmi, şiirde yenilikçi düşünceleri üzerine çok sayıda eser ve makale yazılmış, tezler hazırlanmıştır. Bunların yazarları arasında Münîr Aşkûtî, Kâmil Uveyda, İbrâhim Cemâleddin er-Remâdî, Muhammed Mahmûd el-Arabî, Muhammed Cuhâ, Cemîl Cebr, Fethi Hüseyin, Saîd Hüseyin Mansûr, Mustafa Talha, Abdullah Şevberî, Fevzî Atavî, Muhammed Mendûr, Muhammed Atâ, Muhammed Ebü’l-Mecd, Îliyyâ Selîm Hâvî, Muhammed Hammûd, Ahmed Dervîş, Abdüllatîf Şerâre, İsmâil Edhem, Ahmed G. Kerem, N. Cemâleddin, M. A. Sehartî, T. A. Tunnâhî, A. Ubeyd, Muhammed Vekîl, Hasan Sendûbî ve Mehmet Yalar görülür.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 520-522 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.