HAMDULLAH el-MÜSTEVFÎ

Arap asıllı Şiî bir ailenin çocuğu olarak 680’de (1281) Kazvin’de doğdu. Kerbelâ’da Hz. Hüseyin’in saflarında savaşarak şehid düşen Hür b. Yezîd er-Riyâhî’nin ahfadındandır. Ailesi, onun doğumundan uzun zaman önce Kazvin’e gidip yerleşmiş ve Abbâsî Halifesi Mu‘tasım-Billâh döneminden (833-842) Sultan Mahmûd-ı Gaznevî’ye kadar (998-1030) bazı aralıklar hariç şehrin idaresini elinde tutmuştur. Büyük dedesi Emînüddin Nasr, dedesi ve babası Irak’ın müstevfîsi oldukları için aile “Müstevfiyân” lakabıyla anılır. Hamdullah’ın kardeşi Zeynüddin Muhammed de İlhanlılar’ın meşhur veziri Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî tarafından müstevfî tayin edilmişti. Olcaytu zamanında iyi bir kâtip olarak temayüz eden Hamdullah 1311’de Kazvin, Ebher, Zencan ve Târimeyn’in malî işlerinin teftişiyle görevlendirildi. Bu münasebetle Sultâniye, Tebriz, Bağdat, İsfahan ve diğer bazı şehirleri gezmiş ve buralardaki kütüphanelerde incelemelerde bulunmuştur.

Hamdullah gençliğinde tarih kitaplarıyla ilgilenir, âlim, edip ve şairlerin meclislerine katılmaktan hoşlanırdı; özellikle Reşîdüddin’in meclislerine devam ederdi. Reşîdüddin’in öldürülmesi üzerine devrin bütün âlim ve düşünürleri gibi o da gözden düştü. Ancak Ebû Said Bahadır Han devletin giderek çöküşe sürüklendiğini görünce kabiliyetli ve dirayetli insanları tekrar göreve getirme ihtiyacını hissederek Reşîdüddin’in oğlu Gıyâseddin Muhammed’i vezir tayin etti (1328). Hamdullah da onun hizmetine girdi ve Nüzhetü’l-ḳulûb’u tamamladığı 740 (1340) yılından sonra Kazvin’de vefat etti.

Eserleri. 1. Târîḫ-i Güzîde. Müellifin 730’da (1330) Vezir Gıyâseddin Muhammed’e takdim ettiği Farsça umumi bir tarihtir. Taberî, İbnü’l-Esîr, Atâ Melik Cüveynî ve Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî gibi birçok tarihçinin eserinden istifade edilerek yazılan Târîḫ-i Güzîde Hamdullah’ın yaşadığı dönemle ilgili değerli bilgileri ihtiva etmekte olup özellikle İlhanlı tarihi için başvurulması gereken önemli bir kaynaktır. Eserin Edward G. Browne (E. J. W. Gibb Memorial Series, nr. XIV/1, Leiden-London 1910) ve Abdülhüseyin Nevâî (Tahran 1364) tarafından gerçekleştirilen iki neşri bulunmaktadır.

2. Ẓafernâme. Firdevsî’nin Şâhnâme’sine nazîre olarak yazılmış, Hz. Peygamber’den başlayarak 734 (1334) yılına kadar gelen 75.000 beyitlik manzum bir tarihtir. Müellif kırk yaşında yazmaya başladığı bu eserini 735’te (1335) tamamlamıştır. Her biri müstakil bir eser şeklinde üç ciltten oluşan kitabın “Ḳısmü’l-İslâmiyye min Kitâbi Ẓafernâme” başlıklı 25.000 beyitlik I. cildinde Asr-ı saâdet, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler dönemleri anlatılmaktadır. “Ḳısmü’l-aḥkâmiyye min Ẓafernâme fî ẕikri’l-ʿAcem” başlığını taşıyan 20.000 beyit hacmindeki II. ciltte Saffârîler, Sâmânîler, Gazneliler, Gurlular, Deylemliler, Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları, Hârizmşahlar, Fars Atabegleri (Salgurlular) ve Kirman’da hüküm süren Karahıtay asıllı Kutluğhanlılar hakkında bilgi verilmektedir. 30.000 beyitten meydana gelen III. ciltte ise “Ḳısmü’s-sulṭâniyye min Kitâbi Ẓafernâme fî ẕikri’l-Moġūl” başlığı altında Türkler’in ve Moğollar’ın menşeinden, Oğuz Han’dan, Cengiz Han’dan, onun atalarıyla ahfadından ve 731 (1331) yılına kadar gelen İlhanlı tarihinden bahsedilmektedir. Türk ve Moğol tarihinin en önemli kaynaklarından olan Ẓafernâme’nin yazma nüshaları British Museum ile (Or., nr. 2833) İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’nde (nr. 2041-2042) bulunmaktadır.

3. Nüzhetü’l-ḳulûb. Müellifin, dostlarının ricası üzerine telifine başlayıp 740’ta (1340) tamamladığı eser coğrafya ve kozmografyaya dairdir. Müstevfî bu kitabı yazarken Ahmed b. Ebû Abdullah’ın et-Tibyân, İbn Hurdâzbih’in el-Mesâlik ve’l-memâlik, Ebû Zeyd el-Belhî’nin Ṣuverü’l-eḳālîm, Ebü’l-Fidâ’nın Taḳvîmü’l-büldân, Zekeriyyâ el-Kazvînî’nin ʿAcâʾibü’l-maḫlûḳāt, Âs̱ârü’l-bilâd ve aḫbârü’l-ʿibâd, İbnü’l-Belhî’nin Fârsnâme adlı eserlerinden ve birçoğu günümüze ulaşmayan çeşitli kaynaklardan faydalanmış, ayrıca derlediği bilgilere önemli ilâveler yapmıştır. Kitapta, İlhanlılar devrinde İran’daki siyasî taksimat ve eyaletlerden toplanan vergiler hakkında da geniş bilgiler bulunmaktadır. Nüzhetü’l-ḳulûb kozmografya hakkında bir giriş, üç esas bölüm (makale) ve bir hâtimeden oluşur. Birinci bölümde mineraller, botanik ve zoolojiyle ilgili bilgiler verilmekte, ikinci bölümde insanın vücut yapısı, ahlâkî vasıfları ve melekelerinden bahsedilmektedir. Üçüncü bölüm coğrafyaya ayrılmış olup dört kısımdan oluşmaktadır. Orijinal bilgiler ihtiva eden birinci kısımda Mekke, Medine, Kudüs ve Mescid-i Aksâ; ikinci kısımda İran’ın maliyesi, coğrafyası, eyalet, vilâyet, kaza, nahiye ve köyleri, yol ve menzilleriyle dağları, nehirleri, deniz ve gölleri, maden ve mineralleri; üçüncü bölümde komşu ülkeler, son bölümde de diğer bazı ülkelerin coğrafî durumu incelenmektedir. İlhanlılar hakkında verilen bilgiler tamamen devletin resmî vesikalarına dayanmaktadır; Selçuklular hakkındaki bilgiler ise Risâle-i Melikşâhî ve er-Risâletü’s-Senceriyye gibi günümüze intikal etmeyen kitaplardan alınmıştır (İA, V/1, s. 188). Hâtimesinde dünyadaki tuhaf ve garip şeylere de (acâibü’l-mahlûkāt) yer verilen eser tarihî coğrafya ve sosyal tarih açısından önemli bir kaynaktır. Özellikle 1336 yılı İlhanlı bütçesinden bahsedilirken anlatılanlar, Anadolu’da hangi vilâyet ve şehirlerin fiilen Moğollar’a tâbi olduğunu göstermesi bakımından büyük değer taşımaktadır. İlhanlılar devrinde İran’ın beşerî coğrafyası, idarî teşkilâtı, ticarî ve iktisadî hayatı için yegâne kaynak olan Nüzhetü’l-ḳulûb’un tamamı ilk defa Melikü’l-küttâb Mirza Muhammed Şîrâzî tarafından neşredilmiş (Bombay 1311), C. Schéfer de Irâk-ı Arab, Irâk-ı Acem, Azerbaycan, Mugan, Arrân, Şirvan ve Gürcistan’la ilgili kısmını Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme’sinin zeylinde yayımlamıştır (Supplément au Siassetnameh, Paris 1897, s. 141-230). Daha sonra Guy le Strange eserin coğrafya kısmının tenkitli neşrini yapmış (E. J. W. Gibb Memorial Series, nr. XXIII/1, Leiden-London 1915; Tahran 1362; Frankfurt 1993) ve arkasından da İngilizce’ye çevirmiştir (aynı seri, nr. XXIII/2 [1919]; Frankfurt 1993). Bundan başka kitabın tamamı Muhammed Debîrsiyâkī (Tahran 1336 hş.), zoolojiye ait kısmı ise İngilizce tercümesiyle birlikte John Stephenson tarafından yayımlanmıştır (London 1928).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 15. cildinde, 454-455 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.