HAMİDİYE SUYU

II. Abdülhamid tarafından yaptırılan ve kendi adıyla anılan bu tesisler İstanbul’u besleyen Halkalı, Kırkçeşme ve Taksim sularının dışında kalan küçük isâle sistemlerinden biridir. Tesisin büyük bölümü 1900 yılında tamamlanmış, suyun verilmesi 26 Mayıs 1902 tarihinde gerçekleşmiştir. Haliç’in güneyindeki tarihî yarımadanın içme suyunu temin eden Halkalı sularının sertlik derecesi oldukça yüksek menba suyu ve yine aynı yeri besleyen Kırkçeşme suları ile Haliç’in kuzeyini besleyen Taksim sularının ise bentlerde toplanan sertlik derecesi düşük fakat kirlenme ihtimali yüksek yüzeysel su olmalarına karşılık Hamidiye suyu, sertliği Fransız ölçüsüyle 3 derece civarında bulunan temiz menba sularından meydana gelir. Bu sebeple İstanbul’un makbul sularından olup mevsime göre değişen debisi ortalama olarak günde 1200-1300 m³ kadardır. Hamidiye suyunun baş menbaları, Kırkçeşme tesislerinin doğu isâle kolu üzerinde ve Kemerburgaz’ın 2,5 km. kadar güneyinde yer alan Karakemer civarındadır. Sular maslaklarda toplandıktan sonra Kurudere boyunca devam edip Kovukkemer’e doğru yeni menbalarla batıdan gelen bir kolu alarak güneye yönelir ve böylece elli altı menbaın suyunu yirmi maslakta toplayarak Cendere terfi istasyonuna ulaşır. Buradan bir kol Kâğıthane deresinin sol sahilini takiben Kâğıthane’ye ve oradan da Haliç’teki mezbahaya kadar uzanır.

Asıl isâle hattını teşkil eden kol, Cendere’de terfi edilen suyu 225 mm. çapındaki borularla güneye doğru yöneltir. Levent civarındaki teraziden sonra Zincirlikuyu’da ayrılarak Mecidiyeköy’deki çeşmeye ve Balmumcu’dan da ikinci bir kol ile Şişli Etfal Hastahanesi’ndeki çeşmeye su verir. Daha sonra bugünkü Halâskârgazi caddesinin güneyindeki yoldan Nişantaşı kavşağına gelir ve buradan bir kol Harbiye-Elmadağ yolu ile Taksim Meydanı’na vardıktan sonra bir kol Gümüşsuyu caddesinden geçerek Alman Başkonsolosluğu, Gümüşsuyu Askerî Hastahanesi ve İstanbul Teknik Üniversitesi Gümüşsuyu binası önündeki çeşmelere, diğer bir kol da Fîruz Ağa Mescidi’ndeki (Cihangir) çeşmeye su verir. Taksim’den ayrılan üçüncü ve esas kol ise İstiklâl caddesini takiben Galatasaray Lisesi’ne ulaştıktan sonra Tünel’den önce ayrılan bir kolla Kasımpaşa Meydanı’ndaki çeşmeye, Tünel’den sonra bir kolla Kuledibi’ndeki çeşmeye, diğer bir kolla Bankalar caddesinden aşağı inerek Arap Camii’ndeki çeşmeye ve küçük bir kolla da sahildeki çeşmeye su verir. Nişantaşı’ndan Teşvikiye yönünde devam eden kol burada bir çeşmeye, sonra İstanbul Teknik Üniversitesi Maçka binasının altındaki bir çeşmeye, daha sonra Dolmabahçe’de İnönü Stadı önündeki iki çeşmeye ve Kabataş’ta da bir çeşmeye su vererek Tophane’ye kadar uzanır.

Balmumcu’daki ana isâle hattından bugünkü Barbaros bulvarı yönünde devam eden ana kol Yıldız Sarayı’ndan önce birçok kola ayrılır. Batıdaki kol bugünkü yaya üst geçidinden önce batıya yönelir ve bir kol Ihlamur Kasrı’ndaki çeşmeye, bir kol Murâdiye Çeşmesi’ne ulaşır; bu iki kolun ayırım yerinde de bir çeşme vardır. Batı koluna bağlı diğer bir kol Abbas Ağa Parkı yanında ve Sinan Paşa Camii civarında çeşitli yerlere su verir. Doğu tarafına ayrılan kollardan biri Yıldız Sarayı’nda dallanarak saray içinde ve dışında birçok yere su dağıtır. Diğer iki kol Orhâniye Kışlası civarından birbirine paralel olarak geçip biri Yahyâ Efendi Dergâhı’na, diğeri Ortaköy’e ve yine bunlardan bir kol sahil boyunca Bebek yönüne, bir diğeri de Beşiktaş yönüne gider.

HAMİDİYE SUYU İSÂLE HATTI ve ŞEBEKESİ
Menbalarla maslaklar arası	5137 m.
Maslaklarla isâle hattı arası	3765 m.
Kemerburgaz (Karakemer) - Cendere	12.900 m.
Cendere (terfi) - su terazisi arası	2260 m.
Su terazisi - Balmumcu deposu arası	4000 m.
TOPLAM	28.062 m.
Şebeke hattı: Muhtelif çapta font boru	15.810 m.
TOPLAM	43.872 m.
Depolar: Cendere’de	2 × 500 m³
Balmumcu’da	2 × 500 m³

Hamidiye suyu ile beslenen resmî binalar şunlardır: Dördüncü Levent İETT Garajı, Balmumcu Askerî Garnizonu, Şişli Etfal Hastahanesi, Harbiye Orduevi, Notre Dame de Sion Fransız Kız Lisesi, Galatasaray Lisesi, İstanbul Teknik Üniversitesi (Gümüşsuyu), Gümüşsuyu Askerî Hastahanesi, İlk Yardım Hastahanesi (bugün Taksim Hastahanesi), Sular İdaresi, Kuledibi Belediye Hastahanesi, Kasımpaşa Deniz Hastahanesi, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi (bugün Mimar Sinan Üniversitesi), Atatürk Kız Lisesi, Dikilitaş İlkokulu, Beşiktaş Resim ve Heykel Müzesi, Dolmabahçe Sarayı, Beşiktaş Askerlik Şubesi, Yıldız Camii, Şâle Köşkü, Yıldız Teknik Okulu (Yıldız Üniversitesi), Yıldız Eski Polis Okulu, Harp Akademisi, Palanga caddesindeki askerî tamirhane, Orhâniye Kışlası, Yıldız Çini Fabrikası (Yıldız Çini ve Porselen Sanayii Müessesesi), Yahyâ Efendi Dergâhı, Kabataş Lisesi, Galatasaray Lisesi (ilkokul kısmı; bugün Galatasaray Üniversitesi), Yüksek Denizcilik Okulu, Şeref Stadyumu (bugün Çırağan-Kempinski Oteli), Kızılay Deposu, Şeker Deposu, Beşiktaş Kız Ortaokulu (Beşiktaş Kız Lisesi), Gaziosmanpaşa Ortaokulu, Durakreis İlkokulu, İbrâhim Paşa Camii, Teşvikiye Işık Lisesi, Maçka Kız Ortaokulu (Nişantaşı Kız Lisesi), Maçka Teknik Okulu (İstanbul Teknik Üniversitesi İşletme Fakültesi), Yıldız Sağır ve Dilsizler Okulu, Ihlamur Kasrı, Eski Mâbeyin Okulu.

Hamidiye Çeşmeleri. Resmî kayıt ve planlara göre Hamidiye şebekesine bağlı halka açık çeşmelerin yedi tanesi isâle hattı üzerinde olup Beşiktaş Sarayı’ndaki on, Yıldız Sarayı’ndaki otuz ve Dolmabahçe Sarayı’ndaki on beş çeşme ile birlikte toplam çeşme sayısı 148’dir. Bu çeşmeler Hamidiye çeşmeleri ve Hamidiye suyundan beslenen çeşmeler olmak üzere ikiye ayrılır. Birinci gruptakiler birkaç tanesi hariç şebekeyle birlikte yapılmış ve aynı tarihte hizmete girmiş, ikinci gruptakiler ise daha önce yine II. Abdülhamid veya başka kişiler tarafından yaptırılmış ve sonradan bu şebekeye bağlanmıştır. Hamidiye çeşmelerinin genelde aynı standartta ve nisbeten sade oldukları, ancak bazılarının bulundukları yere göre farklı biçimlerde ve daha süslü yapıldıkları görülür.

Hamidiye çeşmelerinden ve Hamidiye suyundan beslenen çeşmelerden 1992 yılında tesbit edilenler şunlardır (suyu akanlara + işareti konulmuştur): 1. Esentepe Yazarlar sokağındaki çeşme tamir görmüş olmakla birlikte orijinal durumunu korumuştur. Mermer üzerinde tuğra ile “Hamidiye Çeşmesi” yazısı ve 1318 (1900) tarihi bulunmaktadır (+). 2. Esentepe Nimet Abla Camii yanındaki çeşme yeniden yapılmış ve mermer plakalarla kaplanmıştır (+). 3. Balmumcu Kışlası’nın bahçesinde mermer, kitâbesiz küçük çeşme. 4. Balmumcu deposu önündeki yeniden yapılmış betondan küçük bir çeşme (+). 5. Erdoğan Özkardeşler sokağında bulunan çeşme de betondan yeniden yapılmıştır (+). 6. Teşvikiye Camii yanında Hamidiye suyundan beslenen mermer kaplamalı Said Bey Çeşmesi. 7. Spor caddesinde, Abdülmecid’in annesi Bezmiâlem Vâlide Sultan tarafından 1839 yılında yaptırılan çeşmeye de sonradan Hamidiye suyu bağlanmıştır. 8. Nusretiye Camii’nin yanında iken İstanbul Teknik Üniversitesi Maçka binasının karşısına getirilen Raimondo d’Aronco’nun eseri II. Abdülhamid Çeşmesi. 9. Tophane’de I. Mahmud tarafından 1732 yılında yaptırılan çeşme önceleri Taksim suyundan beslenirken sonradan Hamidiye suyu bağlanmıştır. 10. Askerî Müze bahçesindeki font Hamidiye Çeşmesi. 11. Askerî Müze müştemilât binası içerisindeki kitâbesiz mermer çeşme. 12. İstanbul Teknik Üniversitesi Taşkışla binası içerisinde Aslanlı Çeşme (Hamidiye suyundan beslenmiş olabilir). 13. Alman Konsolosluğu bahçesinde; kitâbeli, üzerinde hicrî 1324 ve milâdî 1906 tarihleri yazılı olan Avrupaî üslûpta çeşme. 14. Sıraselviler kolundan beslenen Fîruz Ağa Mescidi yanındaki font Hamidiye Çeşmesi. 15. Yeniçarşı caddesinde, Boğazkesen caddesine doğru giderken Galatasaray Lisesi’nin duvarı üzerinde yer alan bazı kısımları kırık, mermerden yapılmış orijinal çeşme; üzerinde tuğra ile “Hamidiye Çeşmesi” yazısı ve 1318 (1900) tarihi yer almaktadır. 16. Kasımpaşa’daki nişan taşları gibi sütun şeklinde olan ve üzerinde “Hamidiye Çeşmesi” yazısı ile 1306 (1889) tarihi bulunan çeşme (Hamidiye suyunun daha sonra bağlandığı anlaşılmaktadır). 17. Arap Camii’nin şadırvanı (veya çeşmeler; hangisi olduğu kesin belli değildir). 18. Darphâne’nin bahçesindeki font Hamidiye Çeşmesi (+). 19. Darphâne’nin arkasında bulunan yeniden yapılmış beton çeşme (+). 20. Dikilitaş’ta Dikilitaş caddesinin köşesinde Hoca Çeşmesi denilen, mermer plakalarla kaplı yeniden yapılmış çeşme (+). 21. Dikilitaş’ta Hara sokağının başında yeniden yapılmış, mermer plakalarla kaplı çeşme (+). 22. Dikilitaş’ta Emirhan sokağında bulunan yeniden yapılmış (ayna taşı eski), mermer plakalarla kaplı çeşme (+). 23. Beşiktaş Balmumcu’da Ertuğrul Sitesi’ndeki 1306 (1889) tarihli dört yüzlü meydan çeşmesi (Hamidiye suyu şebekenin yapılışı sırasında bağlanmıştır) (+). 24. Ortaköy Camii’nin yanındaki font Hamidiye Çeşmesi (halen sağlam durumdadır) (+). 25. Çırağan Sarayı’nın karşısında Yıldız Parkı’nın girişindeki çeşme (yalnız teknesine rastlanmıştır). 26. Yıldız Çini Fabrikası civarında itfaiyeye yakın bir yerde bulunan dört yüzlü meydan çeşmesi (Hamidiye suyu sonradan bağlanmıştır). 27. Çırağan’da Yahyâ Efendi çıkmazı üzerindeki 1321 (1903) tarihli mermer çeşme. 28. Yahyâ Efendi Dergâhı’ndaki 1324 (1906) tarihli mermer çeşme. 29. Yıldız Camii’nin bahçesinde üzerinde 1258 (1842), 1293 (1876) ve 1318 (1900) tarihli levhalar bulunan font çeşme. 30. Eğriçınar sokağı ile Âsâriye caddesinin kesiştiği yerdeki mermer çeşme; üzerinde tuğra ile “Hamidiye Çeşmesi” yazısı ve 1318 (1900) tarihi yer almaktadır. 31. Yıldız Posta caddesiyle Yıldız caddesinin kesiştiği yerde bulunan nisbeten az hasar görmüş mermer çeşme; üzerinde tuğra ile “Hamidiye Çeşmesi” yazısı ve 1318 (1900) tarihi görülür (+). 32. Abbas Ağa Parkı’nın alt başında Şehid Kâzım sokağı ile Selâmlık caddesinin kesiştiği yerdeki mermer çeşme; üzerinde tuğra ile “Hamidiye Çeşmesi” yazısı ve 1318 (1900) tarihi bulunmaktadır (+). 33. Yıldız Sarayı’nın Barbaros bulvarı tarafındaki girişinin karşısında yer alan üç musluklu çeşme; üzerinde tuğra ile “el-Gāzî”, “Hamidiye Çeşmesi” yazıları, besmele ve, “ve sekāhüm rabbühüm şarâben tahûren” ibaresi yer almaktadır; saraydaki diğer çeşmelerde olduğu gibi tarihi yoktur. 34. Orhâniye Kışlası’nın avlusundaki meydan çeşmesi; dört yüzünde Osmanlı arması ile II. Abdülhamid’in tuğrası, yalnız bir yüzünde de besmele vardır. 35. Şeyh Zâfir Türbesi yanındaki Raimondo d’Aronco’nun eseri olan çeşme (sağlam durumdadır).

BİBLİYOGRAFYA

Nazım [Saadi Nazım Nirven], İstanbul Vilâyeti Şehremanetine Evkaftan Devrolunan Sular, İstanbul 1341, s. 52-55.

a.mlf., İstanbul Suları, İstanbul 1946, s. 206-208.

Kâzım Çeçen, İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su Tesisleri, İstanbul 1984, s. 143-145.

a.mlf., İstanbul’un Vakıf Sularından Taksim ve Hamidiye Suları, İstanbul 1992, s. 167-191.

a.mlf., “Hamidiye Suyu Tesisleri”, DBİst.A, III, 544-545.

“Kâğıthane Menba Suları Manzaraları”, SF, 13 Haziran 1318/26 Haziran 1902, s. 583.

Besim Ömer Paşa, “Kâğıthane Suları ve Hamidiye Çeşmeleri”, Nevsâl-i Âfiyet, III, İstanbul 1320, s. 1-28.

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Su Kanalizasyon İdaresi (İSKİ) Vakıf Suları Arşivi’nde İsmail Remzi’nin çizdiği üç plan ile diğer planlar.