HAMİT ARASLI

23 Şubat 1909’da Gence’de doğdu. Asıl adı Hemid Mehemmedtağıoğlu’dur. Küçük yaşta babasını kaybettiğinden üvey babası tarafından büyütüldü. Babasından kalan zengin kütüphane ve annesi Hürrübeyim’in klasik Şark ve Azerbaycan edebiyatı hakkındaki bilgisi küçük yaştan itibaren onu etkiledi. İlk ve orta tahsilini Arapça ve Farsça öğrenmeye başladığı Gence Medresesi’nde tamamlayarak (1915-1920) devrin en önemli okullarından biri sayılan Gence Dârülmuallimîni’nde okudu (1920-1926). Daha sonra öğretmenlik ve yöneticilik yaptığı Nebiağılı köyünde bulunduğu esnada folklor ve halk edebiyatıyla ilgilendi, derlemeler yaptı (1926-1928).

1928’de Bakü’ye gitti. Bu sırada bir yandan öğretmenliğini sürdürürken bir yandan da Azerbaycan Devlet Pedagoji Enstitüsü’nün Dil ve Edebiyat Fakültesi’ne devam etti. Gösterdiği üstün başarı sayesinde fakülteden erken mezun oldu (1931). Gence’de Maarif müdür yardımcılığı yaparken Bakü’de okuduğu enstitüye asistan tayin edildi (1932). Bu sırada Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Azerbaycan Şubesi’nin Esaslı Kütüphanesi bünyesinde bulunan Şarkşinaslık Şubesi müdürlüğüne getirildi (1934-1937). Bu görevi sırasında Şark El Yazmaları Fondu’nu kurdu. Daha sonra Azerbaycan Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi’nin Edebiyat ve Dil Enstitüsü ile Şarkşinaslık Enstitüsü’nün şube müdürlüğü görevlerinde bulundu. 1940’tan itibaren, kuruluşunda büyük emeğinin geçtiği Nizâmî Adına Azerbaycan Edebiyatı Müzesi’nde önce ilmî kâtip, sonra ilmî bölüm müdür yardımcısı ve genel müdür olarak çalıştı (1960-1968). Bu sırada Nizâmî Dil ve Edebiyat Enstitüsü’nün Metin Araştırmaları Bölümü’nü kurdurdu (1957). Aynı dönemde Azerbaycan Devlet Üniversitesi’nin Yakın ve Orta Şark Edebiyatı Kürsüsü müdürlüğü görevini de yürüttü (1944-1962). Azerbaycan Bilimler Akademisi Yakın ve Orta Şark Halkları Enstitüsü müdürlüğünün ardından (1970-1981) getirildiği El Yazmaları Enstitüsü’ndeki şube müdürlüğü son görevi oldu. 20 Şubat 1983’te Bakü’de öldü.

Hamit Araslı, XIII-XVI. Esrlerde Azerbaycan Edebiyatı adlı çalışmasıyla 1943’te “filoloji ilimler namzedi” (doçent), XVII-XVIII. Esrlerde Azerbaycan Edebiyatı Tarihi (Bakı 1956) adlı teziyle de 1954’te “filoloji ilimler doktoru” (profesör) unvanlarını almıştır. İlmî çalışmalarından dolayı devlet tarafından birkaç defa ödüllendirildiği gibi yurt içinde ve dışında birçok kuruma üye kabul edilmiştir. Türk Dil Kurumu’na muhabir üye (1957), Azerbaycan İlimler Akademisi’ne üye (1968), Irak Bilimler Akademisi (1972) ve Ürdün İslâm Medeniyeti Araştırmaları Kraliyet Akademisi’ne de fahrî üye seçilmiş (1981), Özbekistan tarafından “emektar ilim hâdimi” unvanına lâyık görülmüştür. Azerbaycan’ın yanı sıra Türkmenistan ve Özbekistan akademik kadrolarının hazırlanmasında önemli rol oynamış, birçok öğrencinin doktora tezini yönetmiştir. Başta Sovyet cumhuriyetleri olmak üzere Türkiye ve Bulgaristan gibi ülkelerdeki ilmî toplantılara çeşitli tebliğlerle katılmıştır. 1966’da katıldığı Türk Dil Kurumu’nun XI. Kurultayı ve Türkiye seyahati hakkındaki intibalarını kaleme alarak “Türk Âlimlerinin Meclisinde” (Bakı gazetesi, 13 Ağustos 1966) ve “On Gün Türkiye’de” (Edebiyat ve İncesen‘et gazetesi, 20 Ağustos 1966) adlarıyla yayımlamıştır. 1947’de Azerbaycan’da devlet desteğiyle gerçekleştirilen Genceli Nizâmî’nin 800. doğum yılı kutlamaları ile daha sonra Fuzûlî’nin 400. doğum yılı törenlerinin düzenlenmesinde de önemli rol oynamıştır.

Klasik Azerbaycan edebiyatını modern metotlarla inceleyen öncü ilim adamları arasında Hamit Araslı çalışmalarının yoğunluğu ve genişliğiyle başta gelir. Özellikle klasik Azerbaycan edebiyatının oluşumu ve gelişmesi; Türkiye, Özbekistan, Türkmenistan ve İran’daki edebî hareketlerle Azerbaycan Türk edebiyatının ilişkileri ve karşılıklı tesirleri onun hayatı boyunca araştırdığı konuların esasını teşkil etmiştir. Bazı şahsiyetler hakkındaki incelemeleri ve metin neşirleri ise özellikle dikkati çekmektedir. Yıllarca el yazmalarıyla meşgul olması, birçok cönk ve şiir mecmuasını elden geçirmesi çalışmalarında sağlam sonuçlara ulaşmasına yardım etmiştir. Ancak Sovyet resmî edebiyat anlayışı ve Stalin devrinin baskısı zaman zaman Hamit Araslı’nın eserlerinde de kendini hissettirmiştir.

Eserleri. Hamit Araslı’nın ders kitapları, antolojiler ve Rusça basılan kitapları ile diğer eserleri yetmişi, ilmî makaleleri 300’ü, düzenleyip yayımladığı kitaplar kırkı, redaktörlüğünü yaptığı eserler de elliyi aşmaktadır. Başlıca eserleri şöyle sıralanabilir:

A) Biyografi ve Edebiyat Tarihi. 1. Elekber Sâbir’in Heyatı (Bakı 1936). Seyfullah Şâmil ile beraber hazırladığı küçük hacimli bir biyografidir.

2. Mirze Feteli Ahundov (Bakı 1938).

3. Fuzûlî (Bakı 1939).

4. Şairin Heyatı (Bakı 1940). Genceli Nizâmî’ye dairdir.

5. Böyük Azerbaycan Şairi Nizamî Gencevî Heyat ve Yaradıcılığı (Bakı 1947). Bir önceki eserden daha hacimli bir çalışmadır.

6. XVII-XVIII. Esrler Azerbaycan Edebiyatı Tarihi (Bakı 1956). Klasik edebiyat yanında halk edebiyatının birçok yönüyle ele alındığı eserde Köroğlu destanı, Şah İsmâil, Âşık Garip, Kerem ile Aslı gibi halk hikâyeleri ve Tufarkanlı Abbas, Sarı Âşık, Sayad Nova gibi âşıklar hakkında önemli değerlendirmeler yapılmıştır.

7. Böyük Azerbaycan Şairi Fuzûlî (Bakı 1958). Müellifin Fuzûlî üzerine hazırladığı geniş çaplı bir araştırmadır.

8. Âşıg Yaradıcılığı (Bakı 1960).

Bu eserlerin bir kısmı Rusça olarak da yayımlanmış, Araslı’nın ayrıca Dede Korkut, Fuzûlî ve Tevfik Fikret hakkında doğrudan doğruya Rusça olarak kaleme aldığı bazı çalışmaları da neşredilmiştir.

B) Metin Neşirleri. 1. Kitâb-ı Dede Gorgud (Bakı 1939). Dede Korkut hikâyelerinin Latin harfleriyle Azerbaycan’da gerçekleştirilen bu ilk metin neşri, Sovyet rejiminin millî destanları yasaklama siyaseti yüzünden yıllarca yasak kitap olarak kalmış, nihayet 1978’de Kiril alfabesiyle ikinci baskısı yapılabilmiştir. Dede Korkut hakkındaki bazı görüşleri ve metni farklı şekilde okuması, Orhan Şaik Gökyay ile müellif arasında ilmî tartışmalara sebep olmuştur (bk. Gökyay, s. 293-360).

2. Mehemmed Fuzûlî: Eserleri (Bakı 1944-1961). Fuzûlî’nin eserlerinin ilmî usullere göre hazırlanmış beş ciltlik külliyatıdır. Son cildi yayımlanamayan bu külliyat, Hamit Araslı’nın metin neşri alanındaki en önemli çalışmalarından biridir.

3. Mirze Feteli Ahundov: Eserleri (Bakı 1938, 1958). Feyzullah Kasımzâde ile birlikte üç cilt olarak planlanan külliyatın sadece ilk cildi yayımlanabilmiştir.

4. Molla Penah Vâgif: Seçilmiş Eserleri (Bakı 1952, 4. bs. 1968).

5. Molla Veli Vidâdî: Eserleri (Bakı 1957).

6. Gövsi (Kavsî) Tebrîzî: Seçilmiş Eserleri (Bakı 1958).

7. Hatâî (Şah İsmayıl): Dehnâme (Bakı 1959).

8. Elişir Nevâî: Ferhad ve Şirin (Bakı 1968).

Azerbaycan’da orta dereceli okullarla yüksek okullarda okutulan edebiyat ders kitaplarının yazılmasını bazan tek başına, bazan da bir heyetle birlikte üstlenen Araslı’nın orta okulların beşinci sınıfları için hazırladığı Edebiyat, Edebiyat Müntehabatı 1936 ve 1938 yıllarından itibaren, sekizinci sınıflar için hazırladığı Edebiyat, Gedim Edebiyat ise 1950’den itibaren uzun süre ders kitabı olarak okutulmuştur. Hamit Araslı, devlet desteğinde çeşitli komisyonlara hazırlatılarak neşredilen iki ciltlik Mühteser Azerbaycan Edebiyatı Tarihi (Bakı 1943-1944) ve üç ciltlik Azerbaycan Edebiyatı Tarihi (Bakı 1957-1960) adlı kitapların da esas müelliflerinden biridir. Özellikle ilk eserin klasik Azerbaycan edebiyatı bölümünün büyük bir kısmı onun tarafından yazılmıştır.

Başta Ali Şîr Nevâî olmak üzere Çağatay şairleri ve eserleri hakkında neşredilmiş çok sayıda makalesi bulunan Araslı bazı şiir ve hikâyeler de yazmış, çocuklar için edebî eserlerden tercüme ve iktibaslar yapmıştır (eserleri hakkında geniş bilgi için bk. M. İbrahimova, H. M. Araslı: Bibliografiya, Bakı 1970).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 15. cildinde, 479-481 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.