HAMZA el-İSFAHÂNÎ

İsfahan’da dünyaya geldi. Bizzat şahit olduğu bilinen olaylardan hareketle 270-280 (883-893) yılları arasında doğduğu tahmin edilmektedir. Kültürlü bir kişi olan babası edebiyat, felsefe, tıp, tarih, tefsir, lugat ve nahiv ilimlerini, özellikle de hadis ilmini tahsil etmesini sağladı. Basra, Kûfe ve Bağdat’ta Abdân el-Cevâlîkī, Abdullah b. Kahtabe b. Merzûk es-Sâlihî, Mahmûd b. Muhammed el-Vâsıtî, Muhammed b. Cerîr et-Taberî, İbn Ebû Âmir, Ebû Bekir en-Nahvî el-Bağdâdî ve Ebû Sadaka el-Âmidî’den ders okudu. Bağdat’ta birçok âlimle tanışıp onların fikirlerinden faydalanan Hamza el-İsfahânî, Sem‘ânî’ye göre 360 (971) yılından önce İsfahan’da vefat etti (el-Ensâb, I, 175).

Değişik alanlarda eser veren Hamza el-İsfahânî, eserlerinin büyük bir bölümü dil ve sözlükle ilgili olmasına rağmen daha çok tarihçiliğiyle tanınmıştır. Birçok âlim onu seçkin edipler arasında saymış, eserlerini kaynak olarak kullanmış ve kendisinden övgüyle söz etmiştir. Yahudi ve Rum asıllı âlimlerle, ayrıca âteşkedelerde inzivaya çekilen insanlarla görüşüp onlardan sağlıklı bilgiler almaya çalışan Hamza el-İsfahânî’den bazı tenkitçilerin “bâiu’l-hezeyân” (asılsız bilgilerin satıcısı) diye söz etmeleri haksızlıktır.

Başta I. Goldziher olmak üzere bir kısım araştırmacılara göre Hamza el-İsfahânî dilde Şuûbiyye’nin önde gelen temsilcisidir. Ancak eserleri incelendiğinde Araplar’a ve Arapça’ya karşı düşmanca bir tavır içinde olmadığı görülür. Nitekim İran tarihi ve kültürüne daha çok ilgi göstermekle beraber zaman zaman Araplar’ı övüp İranlılar’ı tenkit etmekten çekinmemiştir. Şuûbiyye hareketinin liderlerinden Hasan b. Sehl’i takdir etmemesi de onun Arap aleyhtarı mutaassıp bir İran milliyetçisi olmadığını göstermektedir.

Eserleri. 1. Kitâbü İṣfahân ve aḫbârihâ. Kitâbü İṣfahân, Târîḫu İṣfahân, et-Târîḫu’l-kebîr li-İṣfahân, Kitâb fî târîḫi İṣfahân adlarıyla da bilinen eserde müellif İsfahan’ın coğrafyası, topografyası, tarihî özellikleri ve burada yetişen meşhur kişiler hakkında bilgi vermektedir. Günümüze intikal etmeyen bu eser Hasan b. Muhammed el-Kummî, Mâferrûhî, Yâkūt el-Hamevî, Bîrûnî, Ebû Nasr Sehl b. Abdullah ve Mücmelü’t-tevârîḫ ve’l-ḳıṣaṣ’ın adı bilinmeyen müellifi tarafından kaynak olarak kullanılmıştır.

2. Târîḫu sinî mülûki’l-arż ve’l-enbiyâʾ (Kitâbü Tevârîḫi kibâri’l-ümem, Târîḫu Ḥamza, Mecmûʿatü Ḥamza, Tevârîḫu’l-ümem, Târîḫu kibâri’l-beşer, Kitâbü’l-Ümem). Eserde İran, Roma, Yunanistan ve Mısır ile yahudiler, Lahmîler, Yemenliler, Himyerîler, Kindîler ve İslâmî devirde kurulan hânedanlar hakkında bilgi verilmiş, özellikle İran ve İslâm tarihi üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulmuştur. Müellifin İslâm öncesi İran tarihi hakkında verdiği bilgiler Türk tarihi açısından da önemlidir. Hamza el-İsfahânî, on bölümden meydana gelen eserin mukaddimesinde bazı tabirleri açıklamış, eserde Farsça’dan Arapça’ya geçtiğini kabul ettiği kelimelere de yer vermiştir. Kitabı ilk defa J. M. E. Gottwaldt Latince tercümesiyle birlikte iki cilt olarak yayımlamış (Hamzae Ispahanensis Annalium Libri, X, Leipzig 1844-1848), Arapça metin daha sonra Mevlevî Kebîrüddin Ahmed (Kalküta 1866) ve Cevâd el-Îrânî et-Tebrîzî (Berlin 1340/1921; Beyrut 1961) tarafından tekrar neşredilmiştir. Ca‘fer Şuâr eseri Farsça’ya çevirerek Târîḫ-i Peyâmberân ve Şâhân adıyla yayımlamıştır (Tahran 1346).

3. Kitâbü’l-Ems̱âl ʿalâ efʿal el-fâḫire (ed-Dürretü [el-Kelimâtü]’l-fâḫire ve’l-ems̱âlü’s-sâʾiretü’l-câriye ʿalâ elsineti’l-fuṣaḥâʾ). “Ef‘alü” (ism-i tafdîl) kalıbıyla söylenmiş 2600 Arap atasözünü (darbımesel) alfabetik olarak ele alan eserde darbımeseller ortaya çıkış sebepleri, ayrıca dil ve sözlük bakımından açıklanırken şiirden bol miktarda örnek verilmiştir. Otuz bölümden meydana gelen eserin sonunda atasözlerinde sık geçen, bedevîler (a‘râb) arasında yaygın hurafe ve bâtıl inançlarla bazı fabllar; çiftli (müzdevic) atasözleri ve bunların açıklamaları yer almaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunan eseri (Damad İbrâhim Paşa, nr. 943) Abdülmecîd Katâmiş ed-Dürretü’l-fâḫire fi’l-ems̱âli’s-sâʾire (I-II, Kahire 1971-1972), Fehmî Sa‘d Sevâʾirü’l-ems̱âl ʿalâ efʿal (Beyrut 1409/1988) adlarıyla yayımlamışlardır.

4. Kitâbü’t-Tenbîh ʿalâ ḥudûs̱i’t-taṣḥîf (Kitâbü’t-Tenbîh ʿalâ ḥurûfi’t-taṣḥîf, et-Tenbîh ʿalâ ḥurûfi’l-muṣaḥḥaf, et-Taṣḥîf ve’t-taḥrîf). Dilciler ve ediplerle lugat ve şiir râvilerinin gerek şiir gerekse nesirde yapmış oldukları nokta, hareke, i‘rab ve yazım hatalarına (tashîf ve tahrîf) dair olan esere, Ebû Nasr es-Saffâr el-Buhârî er-Red ʿalâ Ḥamza fî ḥudûs̱i’t-taṣḥîf adıyla bir reddiye yazmıştır. Yâkūt el-Hamevî, İbn Hallikân, Gıyâseddin Abdülkerîm b. Tâvûs, Safedî, İbn Hacer el-Askalânî, Abdülkādir el-Bağdâdî Kitâbü’t-Tenbîh’i kaynak olarak kullanmışlardır. Muhammed Es‘ad Tales’in tahkikiyle 1388’de (1968) Dımaşk’ta yayımlanan eser (tıpkıbasım, Beyrut 1412/1992), Muhammed Hasan Âlü Yâsîn’in tahkikiyle de neşredilmiştir (Bağdat 1387/1967-68).

5. Kitâbü’l-Ḫaṣâʾiṣ ve’l-muvâzene beyne’l-ʿArabiyye ve’l-Fârisiyye (el-Muvâzene beyne’l-ʿArabî ve’l-ʿAcemî). Arapça ile Farsça’yı karşılaştırmak amacıyla, kelimelerin konularına göre gruplara ayrıldığı sözlük türünde bir çalışma olan eser Büveyhîler’den Adudüddevle’ye ithaf edilmiştir. Kitapta, Farsça’dan Arapça’ya geçtiğini kabul ettiği coğrafî isimler üzerinde duran müellif Farsça’nın Arapça’dan üstün olduğunu savunmaktadır. Se‘âlibî ve Yâkūt el-Hamevî gibi birçok âlim tarafından kaynak olarak kullanılan eserin eksik bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlıdır (nr. 90).

6. Dîvânü Ebî Nüvâs (Şiʿru Ebî Nüvâs). Hamza el-İsfahânî, meşhur Arap şairi Ebû Nüvâs’ın 1500 şiirini toplayarak 13.000 beyitten oluşan bir divan meydana getirmiş, ancak Ebû Nüvâs’a aidiyeti şüpheli olan şiirlere de yer verdiği için tenkit edilmiştir (bk. EBÛ NÜVÂS).

7. Kitâbü’l-Ems̱âli’ṣ-ṣâdire ʿan büyûti’ş-şiʿr (Berlin, Tübingen Ktp., nr. 1215; Tahran, Melik Ktp., nr. 1150).

Hamza el-İsfahânî’nin kaynaklarda zikredilen diğer eserleri şunlardır: Kitâbü Aʿyâdi’l-Fürs, Kitâbü Envâʿi’d-duʿâʾ, Kitâbü’l-Evṣâf, Kitâbü’t-Teşbîhât, Kitâbü’t-Temâs̱îl fî tebâşîri’s-sürûr, Kitâbü Rüdûdi Luġde (el-İṣfahânî) ʿalâ ʿulemâʾi’l-luġa ve rüvâti’ş-şiʿr, Kitâbü Resâʾil, Risâle fi’l-eşʿâri’s-sâʾire fi’n-neyrûz ve’l-mihrecân, Risâle fi’n-neyrûz, Şiʿru İbni’l-Muʿtez, Şiʿru Ebî Temmâm, Kitâbü Şuʿarâʾi İṣfahân ve Meḍâḥikü’l-eşʿâr (Mittwoch, MSOS, XII [1909], s. 128-136; Hüseyin Ali Mahfûz, XIX [1963], s. 75-92).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 15. cildinde, 513-514 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.