HASAN İBRÂHİM HASAN

Tanta’da doğdu. Aslen Yukarı Mısır (Saîd) bölgesinden bir aileye mensuptur. İlk ve orta öğrenimini Tanta’da tamamladı. Çalışkanlığı, zekâsı ve güzel ahlâkıyla hocalarının takdirini kazandı. 1910’da liseyi üstün başarıyla bitirdi. Tarihe lise yıllarından itibaren yakın ilgi duydu, bu yıllarda Taberî, İbn Vâsıl ve Makrîzî gibi tarihçilerin eserlerini okumaya başladı. 1910’da Kahire’ye giderek Mısır Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne kaydoldu ve buradan 1915’te mezun oldu. Ardından Şaḫṣiyyetü ʿAmr b. el-ʿÂṣ başlığıyla bir doktora tezi hazırladı. Daha sonra Târîḫu ʿAmr b. el-ʿÂṣ adıyla yayımladığı doktora tezinin önsözünde lisans ve lisans üstü çalışmalarında kendisine yardım eden hocalarını takdirle anmaktadır. Doktora tezinin savunmasında gösterdiği başarı dolayısıyla jürinin teklifi üzerine üniversite yönetimi tarafından Londra’ya gönderildi (1920). Londra Üniversitesi’nde Sir Thomas Arnold’un danışmanlığında felsefe alanında el-Fâṭımiyyûn fî Mıṣr ve aʿmâlühümü’s-siyâsiyye ve’d-dîniyye bi-vechin ḫâṣ başlığını taşıyan bir doktora tezi daha hazırladı. 6 Eylül 1928 tarihinde görüşülen tez hakkında danışmanı Arnold’un, bu çalışmanın kendi üniversitelerinde yapılan en başarılı doktora tezlerinden biri ve benzeri az görülen bir çabanın ürünü olduğunu söylediği nakledilmektedir (Hasan İbrâhim Hasan, Târîḫu’d-devleti’l-Fâṭımiyye, Önsöz, s. C.). İngiltere’de bulunduğu sırada bazı yazma eserleri incelemek için kısa bir süre Leiden’de çalıştı. Ardından Kahire’deki I. Fuâd Üniversitesi’ne (şimdiki Kahire Üniversitesi) İslâm tarihi öğretim üyesi olarak tayin edildi (1928). Bu arada Ezher Üniversitesi’ne de gidiyordu. 1940’ta Irak Maarif Bakanlığı tarafından Bağdat Üniversitesi’nde tarih dersleri vermek üzere davet edildi. 1940-1944 yılları arasında burada görev yaptı. 1944’te ülkesine dönerek eski görevini sürdürdü. Ertesi yıl tarih bölümü başkanı iken Edebiyat Fakültesi’ne dekan tayin edildi. 1950’de de Asyût Üniversitesi rektörlüğüne getirildi.

Hasan İbrâhim, 1951-1953 yıllarında Amerika Birleşik Devletleri’nde California ve Pennsylvania üniversitelerinde Uzakdoğu tarihi ve İslâm araştırmaları dersleri okuttu. 1958’de Fas’ta Rabat Üniversitesi’nde görev yaptı. 1962-1966 yıllarında Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde İslâm tarihi ve İslâm medeniyeti tarihi dersleri verdi. Bu görevleri esnasında birçok talebe yetiştirmenin yanı sıra başta Târîḫu’l-İslâm olmak üzere çok sayıda eser telif etti. Bazı İngilizce eserleri Arapça’ya çevirdi. Kahire’de vefat eden Hasan İbrâhim’in talebeleri arasında Mısırlı tarihçiler Cemâleddin Şeyyâl, Muhammed Cemâleddin Sürûr, Seyyide İsmâil Kâşif, Tâhâ Ahmed Şeref, Zekî Muhammed Hasan, Atıyye Müşrife ve Hasan Süleyman Mahmud zikredilebilir.

Eserleri. Telif. 1. Târîḫu’l-İslâm: es-Siyâsî ve’d-dînî ve’s̱-s̱eḳāfî ve’l-ictimâʿî (I-III, Kahire 1935-1946, 1948, 1959, 1962, 1964, 1965; I-IV, Kahire 1974, 1979, 1991; 13. bs., Beyrut 2001). Müellifin en meşhur eseri olup birinci cildinde, Câhiliye döneminden başlayarak İslâm tarihinin Asr-ı saâdet’ten Emevîler döneminin sonuna kadar geçen safhası ele alınmış ve bu cilt Ekim 1935’te yayımlanmıştır. Eserde önce siyasî tarih anlatılmış, daha sonra idarî durum, siyasî ve dinî hareketler, devlet kurumları, kültür ve sanat, sosyal hayat incelenmiştir. Eserin ikinci cildinde Abbâsîler’in birinci dönemi (750-847), III. cildinde ikinci dönemin ilk yarısı (847-1055), ölümünden birkaç yıl sonra yayımlanan IV. cildinde ise bu dönemin ikinci yarısı (1055-1258) ele alınmış, bu arada Abbâsîler devrinde kurulan diğer İslâm devletleri de aynı plan çerçevesinde tanıtılmıştır. Bu ciltlerde de söz konusu dönemlerin önce siyasî tarihi, ardından dinî ve siyasî hareketler, devleti yöneten kurumlar üzerinde durulmuş, sonunda da dönemin kültür ve sanatı, sosyal durumu anlatılmıştır. Kitap İsmail Yiğit ve arkadaşları tarafından Türkçe’ye (Siyasî-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, I-VI, İstanbul 1985-1986), ayrıca Farsça ve Urduca’ya çevrilmiştir.

2. Târîḫu ʿAmr b. el-ʿÂṣ (Kahire 1922, 1996).

3. el-Fâṭımiyyûn fî Mıṣr ve aʿmâlühümü’s-siyâsiyye ve’d-dîniyye bi-vechin ḫâṣ (Kahire 1932). Bu eser de müellifin en önemli çalışmalarından sayılır.

4. Târîḫu’d-devleti’l-Fâṭımiyye fi’l-Maġrib ve Mıṣr ve Sûriye ve Bilâdi’l-ʿArab (Kahire 1958, 1964, 1981). Önceki kitabın genişletilmiş şekli olup esere siyasî ve dinî hayat, kültürel, ekonomik ve sosyal durumlarla ilgili bir bölüm eklenmiştir.

5. İntişârü’l-İslâm fi’l-Ḳārati’l-İfrîḳıye (Kahire 1957, 1963, 1984).

6. İntişârü’l-İslâm beyne’l-Muġūl ve’t-Tâtâr (Kahire 1932).

7. el-Yemen el-Bilâdü’s-saʿîde (Kahire, ts.).

8. ʿUbeydullāh el-Mehdî (Tâhâ Ahmed Şeref ile birlikte, Kahire 1947).

9. el-Muʿiz-Lidînillâh: İmâmü’ş-Şîʿati’l-İslâmiyye ve müʾessisü’d-devleti’l-Fâṭımiyye fî Mıṣr (Tâhâ Ahmed Şeref ile birlikte, Kahire 1948, 1963).

10. en-Nüẓumü’l-İslâmiyye (kardeşi Ali İbrâhim Hasan ile birlikte, Kahire 1939, 1959, 1962, 1970, 2001). Müellifler eserin üçüncü baskısının önsözünde (Kahire 1962) bu kitaplarının Urduca’ya çevrildiğini zikretmektedir (s. C.; eserin muhtevası hakkında bk. M. Mahfuz Söylemez, AÜİFD, XLII [2001], s. 333-339).

11. Târîḫu’l-ʿuṣûri’l-vüsṭâ fi’ş-Şarḳ ve’l-Ġarb (Ahmed Sâdık Tantâvî ile birlikte, Kahire 1933).

12. Nüẓumü’l-ḥükm ve’l-müctemaʿ fi’d-Devleti’l-İslâmiyye fi’l-ḳurûni’l-vüsṭâ (Kahire 1976).

13. Züʿamâʾü’l-İslâm mine’l-biʿseti’n-nebeviyye ilâ âḫiri’l-ʿaṣri’l-Ümevî (Kahire 1952, 1966, 1980, 1997). Otuz bir müslüman liderin biyografisini içerir.

Tercüme. 1. Evrâḳu’l-berdiyyi’l-ʿArabiyye bi-Dâri’l-kütübi’l-Mıṣriyye. Adolf Grohmann’ın Kahire Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’deki papirüslerin neşri olan Arabic Papyri in the Egyptian Library (I-VI, Cairo 1934-1962) adlı eserinin tercümesidir. Kitabın ilk beş cildini Abdülhamîd Hasan, VI. cildini Abdülazîz ed-Dâlî tercüme etmiştir (Kahire 1934-1974, 1994, 1433/2012).

2. es-Siyâdetü’l-ʿArabiyye ve’ş-Şîʿa ve’l-İsrâʾîliyyât fî ʿahdi Benî Ümeyye (Muhammed Zekî İbrâhim ile birlikte, Kahire 1934, 1965, 1993). Gerlof van Vloten’in Recherches sur la domination arabe, le Chiitisme et les croyances messianiques sous le khalifat des Omayades adlı kitabının çevirisidir.

3. ed-Daʿve ile’l-İslâm (İsmâil en-Nehrâvî – Abdülmecid Âbidîn ile birlikte, Kahire 1947, 1954, 1957, 1970). Hocası Sir Thomas Arnold’un The Preaching of Islam adlı kitabının tercümesidir.

4. Sîretü’l-Ḳāhire (Ali İbrâhim Hasan – İdvâr Halîm ile birlikte, Kahire 1950, 1993). Stanley Lane-Poole’ün The Story of Cairo adlı eserinin çevirisidir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 537-538 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.