HÂŞİM MUHAMMED el-BAĞDÂDÎ

Bağdat’ta doğdu. Küçük yaşta babasını kaybedince amcası Mahmûd’un himayesinde büyüdü. Molla Ârif Şîhlî’den ders alarak başladığı hat çalışmalarını Bağdat’ın önde gelen hattatlarından Muhammed Ali Sâbir’in yanında sürdürdü.

1934 yılında çalışmaya başladığı askerî bir kurumdan kısa bir süre sonra ayrıldı. 1937’de haritacılıkla ilgili bir daire olan Müdîriyyetü’l-mesâhati’l-âmme’ye tayin edildi. Arkadaşı hattat Abdülkerîm Rif‘at’tan Arap tezyinatını öğrendi. Osmanlı üslûbunda eserler ortaya koyan Molla Ali el-Fazlî’nin yanında hat eğitimini tamamlayarak 1943 yılında icâzet aldı. 1944’te Mısır’a gitti. Aynı yıl Mısırlı iki hattat Muhammed Hüsnî ve Seyyid İbrâhim Efendi’den icâzet aldı. Ertesi yıl Kahire’de tanınmış Türk hattatı Azîz er-Rifâî’nin kurduğu Medresetü tahsîni’l-hutûti’l-melekiyye’den mezun oldu. Yazdığı bir hilye-i şerîfeyi Hamit Aytaç’a göndererek takdirlerini kazandı. 1951 yılında Türkiye’ye gitti. Hamit Aytaç, Necmeddin Okyay, Macit Ayral ve Mustafa Halim Özyazıcı ile görüşerek sohbetlerine katıldı. Hamit Aytaç’tan icâzet yerine geçen iki takdir belgesi aldı. Bağdat’ta, 1955-1959 yılları arasında Bağdat Güzel Sanatlar Enstitüsü’nde hoca olarak bulunan Macit Ayral’dan da istifade etti. 1960’ta hoca olarak tayin edildiği Bağdat Güzel Sanatlar Enstitüsü’ne sanat hayatının en verimli dönemini geçiren Hâşim Muhammed 30 Nisan 1973’te vefat etti ve Bağdat’taki Hayzürân Kabristanı’na defnedildi.

Celî sülüste ve tuğra çekmekte devir açan Osmanlı hattatı Mustafa Râkım’a (ö. 1826) duyduğu hayranlık dolayısıyla oğluna Râkım adını veren ve Ebû Râkım künyesini kullanan Hâşim, Osmanlı hat üslûbuna bağlılığı ile çağdaşı Arap hattatları arasında özel bir yere sahiptir.

Hâşim, Bağdat başta olmak üzere Irak’ın çeşitli yerlerindeki yirmi kadar caminin yazılarını yazdı. Osmanlı hattatlarından Mehmed Emin Rüşdî’nin 1821’de İstanbul’da yazdığı ve Pertevniyal Vâlide Sultan’ın İmâm-ı Âzam Camii’ne vakfettiği mushafın Evkaf Divanı’nca yapılan basımını kontrol ederek yazı ve tezyinatıyla ilgili eksiklerini tamamladı (1951). Bu mushafın ikinci (1966) ve üçüncü (1971) baskıları yine onun gözetiminde Almanya’da yapıldı. Hasan Rızâ Efendi’nin 1891’de yazdığı mushafın kontrolünü de üstlenen Hâşim, bu yoğun işleri sebebiyle 1959 yılında yazmaya başladığı mushafı tamamlayamamıştır.

Hat tarihi ve meşhur hattatlar üzerinde de çalışan Hâşim Muhammed, Arap yazısının kurallarını öğretmek amacıyla kaleme aldığı Ḳavâʿidü’l-ḫaṭṭi’l-ʿArabî adlı eserinin Irak, Pakistan, Mısır, İran, Türkiye ve Lübnan’da çeşitli ofset baskıları yapılmıştır. Eserin ilâveli son baskısında (Bağdat 1961) sülüs, ta‘lik, celî, divanî ve kûfî yazılarından oluşan 300 kadar örnek yer almaktadır (Sâbit Münîr er-Râvî, III [1976], s. 53). Hat tarihine dair araştırmalarının müsveddeleri ise oğlu Râkım’dadır.

Hâşim, el-Hidâyetü’l-İslâmiyye adlı cemiyet tarafından yayımlanan yıllığa hatla ilgili makaleler yazmış, et-Terbiyetü’l-İslâmiyye dergisinde Mustafa Halim Özyazıcı (sy. 4, Bağdad 1965, s. 42) ve Muhammed Bedevî ed-Dîrânî’nin (sy. 3 [1968], s. 42) ölümleri münasebetiyle iki yazı kaleme almıştır. Irak Cumhuriyeti’nin 1960 yılında yayımladığı el-Ḫaṭṭâṭûn fi’l-ʿIrâḳ adlı yıllık çalışmasına da katkıda bulunmuş, Irak Kültür ve Tanıtma Bakanlığı’nın 1964’ten itibaren neşrettiği bütün dergi ve kitaplar da dahil olmak üzere yüzlerce eserin başlığını yazmıştır. 1950’li ve 1960’lı yıllarda Irak’ta ders kitabı olarak kullanılan rik‘a meşki de onun tarafından hazırlanmıştır.

Irak Merkez Bankası ve Masrafü’l-vatanî’ce çıkarılan banknotların ve 1948-1959 yılları arasında tedavülde bulunan madenî paraların yazı ve tezyinatını hazırlaması Hâşim’in diğer Arap ülkelerinde tanınmasını sağlamıştır. Tunus, Libya ve Sudan paralarındaki hat ve tezyinat da ona aittir.

Bağdat Güzel Sanatlar Enstitüsü’nde uzun yıllar hat hocalığı yapan Hâşim, sadece Ahmed en-Necefî ez-Zencânî ve Abdülganî el-Ânî adlı iki öğrencisine icâzet vermiştir. 1952 ve 1964 yıllarında Bağdat’ta iki sergi açmış, vefatından sonra adına sergiler düzenlenmiştir. Bunların en önemlisi 1978’de Londra’da açılan sergidir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 16. cildinde, 409-410 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.