https://islamansiklopedisi.org.tr/hazin-seyh-ali
1103’te (1692) İsfahan’da doğdu. Soyu, Safeviyye tarikatının pîri Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin mürşidi İbrâhim Zâhid-i Geylânî’ye ulaşır. Babası, ailesinin ikamet ettiği Lâhîcân’dan öğrenim için Safevîler’in başşehri İsfahan’a gitmiş, daha sonra buraya yerleşmişti. Hazîn İsfahan’da başladığı öğrenimine Şîraz’da devam etti; Hıristiyanlık, Yahudilik ve Zerdüştîlik hakkında bilgi edinmeye çalıştı. Babası ile birlikte Gîlân, Şîraz ve Fars körfezinde Benderabbas’a seyahat edip tekrar İsfahan’a döndü. 12 Muharrem 1135’te (23 Ekim 1722) Afganlılar’ın İsfahan’ı kuşatmaları üzerine Hürremâbâd’a kaçtı. Bu arada Şah II. Tahmasb ile münasebet kurdu. Tahmasb, Meşhed’de kendisini ziyaret ederek Afgan Hükümdarı Eşref üzerine yürümek için hazırladığı orduya katılmasını istedi. Hazîn, 6 Rebîülevvel 1142’de (29 Eylül 1729) meydana gelen Mihmandost Savaşı’na katıldıktan sonra hac farîzasını yerine getirdi ve dönüşünde Benderabbas’a gitti. Buradan da Hindistan’a geçerek Sind bölgesindeki bazı yerleri gezdi. Avşarlılar’dan Nâdir Şah şehri ele geçirdiği sırada Delhi’de bulunan Hazîn bir dostunun evinde saklandı. Nâdir Şah’ın Delhi’den ayrılmasından sonra Bâbürlüler’den Nâsırüddin Muhammed Şah tarafından kendisine maaş bağlandı; vezirlik teklifini ise kabul etmediği rivayet edilir. Kendisini çekemeyenler yüzünden üç yıl kadar yaşadığı Delhi’den ayrılarak önce Agra’ya, daha sonra Benâres’e gitti. Vefatına kadar Benâres’te kaldı ve ölünce bu şehirde defnedildi.
Eserleri. Hazîn’in 300’e yakın eser kaleme aldığı söylenmektedir (Ma‘sûme Sâlik, s. 35-104). Bu eserlerden ancak bir kısmı günümüze ulaşmış olup en önemlileri şunlardır:
1. Teẕkire-i Aḥvâl. 1154’te (1742) Delhi’de yazılan eser, Târîḫ-i Aḥvâl-i Şeyḫ Ḥazîn veya Ḥâlât-ı Şeyḫ Ḥazîn adlarıyla da tanınır. Bir otobiyografi olmakla beraber müellifin yaşadığı dönemin otuz kırk yıllık tarihini de yansıtan eserde Afganlar’ın İsfahan’ı ele geçirmeleri, Osmanlılar’ın Van valisi Köprülüzâde Abdullah Paşa’nın Tebriz’i kuşatması, Nâdir Şah’ın Delhi’yi zaptı gibi önemli olaylar yanında bu ülkelerin içtimaî ve iktisadî durumları hakkında geniş bilgi bulunmaktadır. Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan eser (Storey, I/2, s. 847), ilk olarak F. C. Belfour tarafından Târîḫ-i Aḥvâl be-Teẕkire-i Ḥâl-i Mevlânâ-yı Şeyḫ Muḥammed ʿAlî Ḥazîn ki Ḫod Nevişte adıyla yayımlanmış (London 1831), bunu Benâres (1851), Leknev (1293), Kanpûr (1893), Delhi (1319/1902) ve Tahran (1324 hş./1945) baskıları takip etmiştir. Teẕkire-i Aḥvâl F. C. Belfour (The Life of Sheikh Mohammed Ali Ḥazin, London 1830) ve M. C. Master (The Translation of the Tarikh-i Ahval of Mowlana Muhammed Şeyh Ali Hazin, Bombay 1911) tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir.
2. Külliyât-ı Ḥazîn (Leknev, ts.; Kanpûr 1893). Bu eser Teẕkire-i Aḥvâl’de adları geçen yirmi eserinin büyük bir kısmını ihtiva etmektedir.
3. Teẕkiretü’l-muʿâṣırîn. 1165’te (1752) kaleme alınan eserin birinci bölümünde şiir yazan âlimlerin, ikinci bölümünde şairliği meslek edinmiş olan çağdaş şairlerin biyografileri yer almaktadır. Eser Külliyyât-ı Ḥazîn içinde basılmıştır.
4. Dîvân. Hazîn, Teẕkire-i Aḥvâl’de dört divan yazdığını söylerse de bunlardan sadece dördüncüsü günümüze ulaşmıştır. 1155 (1742) yılında tamamlanan divan külliyat içinde yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Ferheng-i Fârsî, V, 458.
G. de Tarsy, Mémoire sur les particularitées de la religion musulmane dans l’Inde, Paris 1869, s. 104-106.
Rypka, HIL, s. 451.
Hidâyet, Riyâżü’l-ʿârifîn, s. 69.
a.mlf., Mecmaʿu’l-fuṣaḥâʾ, Tahran 1295, II, 94.
Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, II, 715-716.
Browne, LHP, IV, 115, 277-281.
Storey, Persian Literature, I/2, s. 840-849.
Sarfaraz Khan Khatak, Shaikh Muhammad Ali Hazin, Lahor 1944.
Bindereben Dâs Hôşgû, Sefîne-i Ḫôşgû (nşr. Şah Muhammed Atâurrahman), Patna 1959, s. 291-293.
Ahmed Gülçîn-i Meânî, Târîḫ-i Teẕkirehâ-yı Fârsî, Tahran 1348 hş., I, 349-359.
Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut, ts., III, 229; VIII, 162; IX, 235; X, 133; XVI, 104, 106, 171, 176, 218, 270, 277, 346; XVII, 149.
Hâce Abdürreşîd, Teẕkire-i Şuʿarâ-yı Pencâb, Lahor 1981, s. 118-125.
Tebrîzî, Reyḥânetü’l-edeb, II, 41-42.
Bahâr, Sebkşinâsî yâ Târîḫ-i Teṭavvür-i Nes̱r-i Fârsî, Tahran 1370 hş., III, 304-305.
Mehdî Bâmdâd, Şerḥ-i Ḥâl-i Ricâl-i Îrân, Tahran 1371 hş., III, 429.
Ahmed Temîm-i Dârî, ʿİrfân u Edeb der ʿAṣr-ı Ṣafevî, Tahran 1373 hş., II, 633-654.
Ma‘sûme Sâlik, Kitâbşinâsî-yi Ḥazîn-i Lâhîcî, Kum 1374 hş.
Abbas İkbâl, “Yâddâşthâ”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât, VIII/4, Tahran 1340, s. 37-39.
M. Hidayet Hosayn, “Hazîn”, İA, V/1, s. 413.
a.mlf. – [H. Massé], “Hazîn”, EI2 (İng.), III, 338.
DMF, I, 843.
