HİLÂL NÂCÎ

Dicle ve Fırat’ın birleştiği yer olan Kurne kazasında doğdu. 1951’de Bağdat Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni bitirdi. Bir süre avukatlık yaptıktan sonra İspanya, Tunus ve İran’da diplomat olarak çalıştı. 1968’de bu görevinden ayrıldı ve 1973’te Irak Yazarlar Birliği başkanlığına seçildi. Irak’ı birçok ulusal ve uluslararası edebiyat ve hukuk toplantılarında temsil etti. Irak’ın en önde gelen ilim ve kültür adamları arasında yer aldı. Ülkenin işgalcilerden arındırılması uğrunda çok önemli çabalar sarfetti. 30 Ocak 2011 tarihinde tedavi için gönderildiği Hindistan’da vefat etti. Hilâl Nâcî şiirde işlediği temaları abartıya kaçmadan ele almış, fazla kelime kullanmaktan uzak durmuş, duygularını kısa ve özlü cümlelerle anlatmıştır. Şiirlerinde içinde bulunduğu durumdan şikâyet ederken de yine açık bir dil kullanarak yeni nesle örnek bir portre çizmeye çalışmıştır. Dünyayı soyut ve somutuyla bir bütün olarak algılamış, hayata geniş ve olumlu bir perspektiften bakmış, milletine yönelik samimi duygularını açığa vurmuş, şiirlerinde sevgi, nefret, haz, düşünce, hayat, ölüm gibi temaları hissettiği biçimde bütün açıklığıyla dile getirmiştir. Nihâyetü reʾîs adlı tiyatro eseri onun özgün yönünü temsil eden önemli bir çalışmadır. Hilâl Nâcî’nin metin tahkiki çalışmaları daha ziyade Arap dili ve edebiyatıyla ilgili eserler üzerine olmuştur. Tahkiklerinde sağlıklı bir sonuca ulaşmak uğruna, kendi ifadesiyle yirmi iki yıl boyunca bir eser hakkında bilgi toplama sabrını göstermiştir. Tahkik ettiği eserlerin birçoğunun yöntemini de incelemiş, eserlerdeki orijinal görüş ve düşüncelere işarette bulunmuştur. Onun en belirgin özelliklerinden biri de ailesinden intikal eden hat tutkusudur. XIX. yüzyılın en meşhur hattatlarından Seyyid Ahmed b. Abdüllatîf ile aynı aileye mensuptur. Babası Nâcî Zeynüddin hat sanatı tarihçisi olarak ün yapmıştır. Ayrıca hat sevgisi onu bu alanla ilgili çok sayıda kitabın ilmî neşrine yöneltmiş, çeyrek asır boyunca eski hatları toplayıp tahkik etmiştir.

Eserleri. Hilâl Nâcî’nin doksanı aşkın telif eseriyle çok sayıda ilmî neşri bulunmaktadır.

A) Telif. Şiirleri: Sâḳ ʿale’d-Dânûb (Beyrut 1959); Uġniyetü ḥuznin ilâ Kerkûk (Beyrut 1959; Bağdat 1963); Melḥametü’l-vefâʾ (Bağdat 1976); el-Fecrü âtin yâ ʿIrâḳ (Kahire 1962; Beyrut 1963); Merfeʾü’ẕ-ẕikreyât (Beyrut 1964).

Şiir İncelemeleri: el-Ḳavmiyye ve’l-iştirâkiyye fî şiʿri’r-Ruṣâfî (Beyrut 1959); Ṣafaḥâtün min ḥayâti’r-Ruṣâfî ve edebih (Kahire 1962); ez-Zehâvî ve dîvânühü’l-mefḳūd (Kahire 1962); Es̱erü’n-nekbe fi’ş-şiʿri’l-Filisṭînî (Bağdat 1965); Şuʿarâʾü’l-Yemeni’l-Muʿâṣırûn (Beyrut 1966); el-Aḳraʿ b. Muʿâẕ el-Ḳuşeyrî: Ḥayâtühû ve şiʿrüh (Bağdat 1978); et-Teḥaddî ve’l-mücâbehe fi’ş-şiʿri’l-ʿIrâḳī fi’l-ḳarni’s-sâdisi’l-hicrî (Amman 1997); el-Ḥasan b. Esed el-Fâriḳī: Ḥayâtühû ve şiʿruh (Riyad 1978); el-Müstedrek ʿalâ Ṣunnâʿı’d-devâvîn (el-Mevrid, XXXII/2 [Bağdat 1981], s. 606-648); Aḥmed b. Fâris: Ḥayâtühû ve şiʿruhû ve âs̱âruh (Bağdat 1970); el-Burhân ʿalâ mâ fî “şiʿri’r-Râʾî” min vehmin ve nuḳṣân (Bağdat 1972); Muḥammed Cevâd eş-Şebîbî ve edebü’l-Meġāribe ve’l-Endelüsiyyîn (Bağdat 1974); Devrü’ş-şiʿr fi’l-Maġribi’l-aḳṣâ fî muḳāvemeti’l-istiʿmâr (Beyrut 1980).

Diğer İncelemeleri: Biġayri ḳulûb, Ẕikreyât câmiʿiyye (üniversite anıları, Bağdat 1958); Sebʿu ḳıṣaṣ (Bağdat 1958); Miḥnetü’l-fikr fi’l-ʿIrâḳ (Kahire 1960, Muhyiddin İsmâil ile birlikte); Ḥattâ lâ nensâ (Kahire 1962; Bağdat 1963); Nihâyetü reʾîs (tiyatro, Bağdat 1970); Nefâʾisü’l-maḫṭûṭât fî Tûnis (s̱elâs̱ü ḥaleḳāt, Kahire 1972); el-Müstedrek ʿale’l-Muʿcemi’ş-Şâmil li’t-türâs̱i’l-ʿArabiyyi’l-maṭbûʿ (I-V, Kahire 1996); Maḫṭûṭâtü’l-Cezâʾir (Bağdat 1976); el-Maḫṭûṭâtü’l-ʿArabiyye fi’l-Mektebeti’l-vaṭaniyye el-Cezâʾir-Tûnis (Beyrut 1420/1999); Buḥûs̱ün fi’n-naḳdi’t-türâs̱î (Beyrut 1994); Muḥâḍarât fî taḥḳīḳi’n-nuṣûṣ (Beyrut 1994); Mevsûʿatü türâs̱i’l-haṭṭi’l-ʿArabî (Kahire 2002); Zeyd b. el-Ḥasan el-Kindî: Ḥayâtühû ve şiʿrüh (Bağdat 1977, Sâmî Mekkî el-Ânî ile birlikte); Ebû Hiffân (el-Mihzemî), Ḥayâtühû ve şiʿrüh ve beḳāyâ kitâbih: el-Erbaʿa fî aḫbâri’ş-şuʿarâʾ (el-Mevrid, VIII/3 [Bağdat 1979], s. 191-250).

B) Tahkik. Hat Sanatı: Şa‘bân el-Âsârî, el-ʿİnâyetü’r-Rabbâniyye fi’ṭ-ṭarîḳati’ş-Şaʿbâniyye Elfiyye fi’l-ḫaṭ (el-Mevrid, VIII/2 [Bağdat 1979], s. 221-284); Abdülkadir es-Saydâvî, Vaḍḍâḥatü’l-uṣûl fi’l-ḫaṭ (el-Mevrid, XV/4 [Bağdat 1986], s. 159-172); Ebû Ali Muhammed b. Ahmed ez-Ziftâvî, Minhâcü’l-iṣâbe fî maʿrifeti’l-ḫuṭûṭ ve’l-âlât ve’l-kitâbe (el-Mevrid, XV/4 [1986], s. 185-248); Muhammed b. Hasan es-Sincârî, Biḍâʿatü’l-mücevvid fi’l-ḫaṭ ve uṣûlih (el-Mevrid, XV/4 [1406/1986], s. 249-258); İbnü’l-Basîs ve İbnü’l-Vahîd, Şerḥu’l-Manẓûmeti’l-müsteṭâbe fî ʿilmi’l-kitâbe (l’İbni’l-Bevvâb ʿAlî b. Hilâl), (el-Mevrid, XV/4 [1986], s. 259-270); Sâlih b. Yahyâ es-Sa‘dî el-Mevsılî (nazım ve şerh), Ürcûze fî ʿilmi resmi’l-ḫaṭ (el-Mevrid, XV/4 [1986], s. 345-376, Züheyr Zâhid ile birlikte); Ebü’l-Abbas el-Kastâlî, Naẓmü leʾâli’s-simṭ fî ḥüsni taḳvîmi bedîʿi’l-ḫaṭ (el-Mevrid, XV/4 [1986], s. 173-184); İbn Kuteybe, Risâletü İbn Ḳuteybe fi’l-ḫaṭ ve’l-ḳalem (el-Mevrid, XIX/1 [1990], s. 156-170); İbn Muḳle ve Risâletühû fi’l-ḫaṭ ve’l-ḳalem (Bağdat 1989); Şerḥu İbni’l-Vaḥîd ʿalâ Râʾiyyeti İbni’l-Bevvâb (Tunus 1967); İbnü’l-Bevvâb, ʿAbḳariyyü’l-ḫaṭṭi’l-ʿArabî ʿabre’l-ʿuṣûr (Beyrut 1998); Abdurrahman b. Yûsuf İbnü’s-Sâyiğ, Tuḥfetü üli’l-elbâb fî ṣınâʿati’l-ḫaṭ ve’l-kitâb (Tunus 1967, 1981).

Şiir: Dîvânü’n-Nâṣırî (Ahmed b. Hâlid es-Selâvî), (Bağdat 1965, Abdullah el-Cübûrî ile birlikte); Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, Ceyşü’t-tevşîḥ (Tunus 1967, Muhammed Mâzûr ile birlikte); Zeynüddin Şa‘bân b. Muhammed el-Âsârî, Vesîletü’l-melhûf ilâ ehli’l-maʿrûf (Bağdat 1974); İbnü’l-Murahhal, Risâletân ferîdetân fî ʿarûżi’d-dûbeyt (Bağdat 1975); İbnü’s-Sayrafî, el-Muḫtâr min şiʿri şuʿarâʾi’l-Endelüs (Bağdat 1975; Fas 1976); Merzübânî, Eşʿârü’n-nisâʾ (Sâmî Mekkî el-Ânî ile birlikte, Bağdat 1976; Beyrut 1995); Dîvânü ʿAlî b. ʿAbdirraḥmân eṣ-Ṣıḳıllî (Bağdat 1976); Dîvânü Ebzûn el-ʿUmânî (Katar 1984); Radıyyüddin es-Sâgānî, el-Mürtecel fî şerḥi’l-Ḳılâdeti’s-simṭıyye fî tevşîḥi’d-Düreydiyye (Bağdat 1977, Sâmî Mekkî el-Ânî ile birlikte); Âsârî, Bedîʿiyyâtü’l-Âs̱ârî (Bağdat 1977), Kifâyetü’l-ġulâm fî iʿrâbi’l-kelâm (Elfiyye fi’n-naḥv), (Beyrut 1987, Züheyr Zâhid ile birlikte), Ḫamsetü nuṣûṣ İslâmiyye nâdire (Beyrut 1990), Lâmiyye fi’n-naḥv (Beyrut 1999); Abdüllatîf el-Bağdâdî, Şerḥu Bânet Süʿâd (Bağdat 1981); İbnü’l-Murahhal, el-Muʿaşşerâtü’l-lüzûmiyye (Bağdat 1981); Seâlibî, el-Enîs fî ġureri’t-tecnîs (“el-Enîs fî ġureri’t-tecnîs li’s̱-S̱eʿâlibî”, MMİIr., XXXIII/1 [Bağdat 1402/1982], s. 369-480; baskı yeri yok, 1998 [Âlemü’l-kütüb]; Beyrut 1996); Dîvânü’n-Nâşiʾi’l-Ekber (el-Mevrid, XI/1 [Bağdat 1982], s. 89-104; XI/2, s. 61-69; XI/3, s. 43-74; XI/4, s. 27-54; XII/1 [1983], s. 57-58); Şiʿrü’l-Bebbeġā (Ebü’l-Ferec), (MMİIr., XXXIV/3 [Bağdat 1983], s. 287-337); Dîvânü’l-Ḳāḍîʾ et-Tenûḫî el-Kebîr (Ali b. Muhammed), (el-Mevrid, XIII/1 [Bağdat 1984], s. 31-74); İbn Nübâte el-Mısrî ve Zeynüddin İbnü’l-Verdî, Münâẓaratân beyne’s-seyf ve’l-ḳalem (el-Mevrid, XII/4 [Bağdat 1983], s. 113-148); Cüneyd b. Mahmûd el-Ömerî, Ḥadâʾiḳu’l-envâr ve bedâʾiʿu’l-eşʿâr (Beyrut 1995); Dîvânü İbn Vekîʿ et-Tinnîsî (Beyrut 1991); Ḳaṣîdetü Ebî Mervân el-Cezîrî fi’l-âdâb ve’s-sünne (Beyrut 1994); Yûsuf b. Muhammed es-Sürremerrî, Nehcü’r-reşâd fî naẓmi’l-iʿtiḳād (Bağdat 1993); Safedî, el-Keşf ve’t-tenbîh ʿale’l-vaṣf ve’t-teşbîh (Leeds 1420/1999, Velîd b. Ahmed Hüseyin ile birlikte).

Diğer Tahkikleri: Zemahşerî, er-Risâletü’n-nâṣıḥa; a.mlf., Risâle fi’t-tesliye li-men küffet ʿaynühû (Dımaşk 1996); Ziyâeddin İbnü’l-Esîr, Beḳāye’l-edʿiyeti’l-miʾe (Musul 1983), Kifâyetü’ṭ-Ṭâlib fî naḳdi kelâmi’ş-şâʿir ve’l-kâtib (Musul 1982, Nûrî Hammûdî el-Kaysî – Hâtim ed-Dâmin ile birlikte), Resâʾilü İbni’l-Es̱îr (Ziyâeddin), (Musul 1982, Nûrî Hammûdî el-Kaysî ile birlikte), Risâletü’l-Ezhâr (Musul 1983), el-Miftâḥu’l-münşâ li-ḥadîḳati’l-inşâ (Musul 1983); İbn Fâris, Müteḫayyerü’l-elfâẓ (Bağdat 1970), Evcezü’s-siyer li-ḫayri’l-beşer (Bağdat 1972); Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Bükâʾü’n-nâs ʿale’ş-şebâb ve cezeʿuhüm mine’ş-şeyb (Bağdat 1973), Tuḥfetü’l-vâʿiẓ ve nüzhetü’l-mülâḥiẓ (Bağdat 1974), el-Leʾâlî (Beyrut 1994), el-Mens̱ûr (Beyrut 1994), el-Vechü’l-cemîl fî ʿilmi’l-Ḫalîl (Beyrut 1999); Süyûtî, el-Fâriḳ beyne’l-muṣannif ve’s-sâriḳ (Beyrut 1419/1998); Ebü’l-Kāsım İbnü’s-Sayrafî, Risâletü’l-ʿafv (Bağdat 1976); İbn Hamdûn, et-Teẕkiretü’l-Ḥamdûniyye (44. bab) (Bağdat 1976); Meʾâḥiẕü (Aḥmed b. Maʿḳıl) el-Ezdî ʿalâ (Şerḥi’bn Cinnî li-Dîvâni’l-Mütenebbi’l-)Kindî (Bağdat 1977); Ahmed b. Muhammed el-Arûzî, el-Câmiʿ fi’l-ʿarûż ve’l-ḳavâfî (Beyrut 1996, Züheyr Zâhid ile birlikte); Hâtimî, Ḥilyetü’l-muḥâḍara (Beyrut 1978);Hüseyin b. Muhammed el-Bâri‘ el-Bağdâdî, Ṭarâʾifü’ṭ-ṭuraf (Beyrut 1997); Sâgānî, el-Ġāde fî esmâʾi’l-ʿâde (Bağdat 1400/1980); Ebû Abdullah İbnü’l-A‘râbî, Kitâbü’l-Ḳubli ve’l-muʿâneḳa ve’l-muṣâfaḥa (Bağdat 1981); Ya‘kūb b. İshak el-Kindî, Risâletü Seyf (Bağdat 1983); Asmaî, Kitâbü’l-Ḫayl (Bağdat 1983); Melikü’l-Yemen el-Mücâhid er-Resûlî, el-Ḫuyûlü’l-Yemeniyye fi’l-Memleketi’r-Resûliyye (Bağdat 1983); Ebû Mansûr es-Seâlibî, Leṭâʾifü’l-kütüb ve meḥâsinühâ (Bağdat 1996), et-Tevfîḳ li’t-telfîḳ (Züheyr Zâhid ile birlikte, Bağdat 1985; Beyrut 1996); Şerîf er-Radî, Muḫtaṣarü’l-ems̱âl (Bağdat 1986, Fevzî el-Kayyimî ile birlikte); Naṣṣân nâdirân fî ẓâʾâti’l-Ḳurʾân (li’bn Mâlik ve İbn Mevâhib) (Beyrut 1420/1999), Ḳıṭʿa nâdire min Kitâbi’l-Evrâḳ: Ṣafḥa mechûle min târîḫi’l-ʿIrâḳ (Bağdat 1990); Ebû Bekir es-Sûlî, Mâ lem yünşer min Evrâḳı’ṣ-Ṣûlî (Beyrut 2000); Safedî, Cinânü’l-cinâs (Mecelletü’z-Zeḫâʾir, I/4 [Beyrut 1421/2000], s. 39-199).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 557-558 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.