İBN FÂRİS

306 (918-19) veya 308 yılında Kazvin’e bağlı Zehrâ bölgesindeki Kürsüf köyünde (bugünkü Keresf) doğdu. İlk tahsilini Şâfiî fakihi ve dil âlimi olan babası Fâris b. Zekeriyyâ’nın yanında yaptı. Eserlerinde babasına atıflarda bulunduğu gibi İbnü’s-Sikkît’in Iṣlâḥu’l-manṭıḳ adlı kitabını da ondan rivayet etmiştir.

332’de (943) Kazvin’de öğrenimini sürdürdüğü bilinen İbn Fâris (Yâkūt, XII, 221), burada Ebü’l-Hasan Ali b. İbrâhim el-Kattân’dan Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ʿAyn’ını okudu. Ayrıca fakih Ebü’l-Hasan İbrâhim b. Ali, Ali b. Muhammed b. Mehreveyh ve Ahmed b. Allân’ın derslerine devam etti. Daha sonra tahsil için birçok bölgeyi dolaştı. Zencan’da meşhur dil âlimi ve Sa‘leb’in râvisi Ebû Bekir Ahmed b. Hasan el-Hatîb, İsfahan’da Ebü’l-Kāsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî, Hemedan’da Abdurrahman b. Hamdân el-Hemedânî, Bağdat’ta Ebü’l-Hasan Ali b. Abdullah el-Vâsıfî ve Muhammed b. Abdullah ed-Dûrî, Miyânic’de hadis âlimi Ebû Abdullah Ahmed b. Tâhir el-Miyânecî ve daha birçok âlimden dil, edebiyat, Kur’an ilimleri ve hadis başta olmak üzere değişik alanlarda öğrenim gördü. Hemedan’daki yaygın şöhretinden dolayı Rey Valisi Fahrüddevle Ali ed-Deylemî tarafından oğlu Mecdüddevle Ebû Tâlib’in eğitimini üstlenmesi için Rey’e davet edildi. İbn Fâris hayatının son dönemini burada maddi sıkıntılar içinde geçirdi.

Öğrenim yılları dışında hayatını genellikle Kazvin, Hemedan ve Rey şehirlerinde geçiren İbn Fâris birçok öğrenci yetiştirmiştir. Bunların arasında Maḳāmât sahibi Bedîüzzaman el-Hemedânî, Büveyhîler’in veziri edip ve ilim adamı İbn Abbâd gibi önemli simalar da bulunmaktadır. İbn Abbâd, her ne kadar hocasının Amîd ailesine karşı gösterdiği aşırı sevgiden memnun değilse de ilim ve faziletini takdir etmiş, eserlerinin dil ve üslûp açısından mükemmel olduğunu çeşitli vesilelerle dile getirmiştir. Evcezü’s-siyer adlı risâlesinin râvileri Ali b. Kāsım b. İbrâhim ve Ebü’l-Feth Süleym b. Eyyûb er-Râzî de onun öğrencileridir. Özel eşyasını fakirlere verecek derecede cömert olduğu, cuma gecesi istinsah ettiği bir kitabı cuma namazından önce satarak parasını fakirlere dağıttığı kaydedilen (a.g.e., IV, 83-84) İbn Fâris’in vefat tarihiyle ilgili değişik rivayetler varsa da kaynakların çoğunda Safer 395’te (Kasım 1004) Rey’de öldüğü belirtilmektedir.

İbn Fâris önceleri Şâfiî iken ömrünün sonlarına doğru Mâlikî olmuştur. Bunun sebebi sorulduğunda, bütün görüş ve mezheplerin temsil edildiği Rey’de Mâlikî mezhebinin temsil edilmemesini hoş karşılamadığını, bölgede bu mezhebi ihya etmek için Mâlikî olduğunu söylemiştir (a.g.e., IV, 83-84). Şiî olduğuna dair rivayetler doğru değildir. Zira kaynakların büyük bir kısmında onun Şâfiî hatta Şâfiî fakihi olduğu, daha sonra Mâlikî mezhebini tercih ettiği kaydedilmektedir.

Lugat ilmine çok önem veren ve dilin mantığını kavrayamayanların daha kolay yanılabileceğini söyleyen İbn Fâris Kûfe dil mektebine mensuptu ve Arap dili sahasında büyük bir otoriteydi. Bu mektebin önemli temsilcilerinden olan hocası Ebû Bekir Ahmed b. Hasan el-Hatîb’in onun üzerinde büyük tesiri olmalıdır. İbn Fâris’in Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa, Mücmelü’l-luġa ve eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa gibi eserleri bu alanın önemli kaynaklarıdır. “Fıḳhü’l-luġa” terimini eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa adlı eserinde ilk defa kendisi kullanmıştır. Lugata dair ilk didaktik manzum eserin müellifi olan İbn Fâris mizahî şiirler de kaleme almıştır (a.g.e., IV, 90-92, 94-98). Dönemindeki edebî faaliyetleri yakından takip etmiş, her türlü başarı ve beceriyi eskilerde görenleri eleştirerek yeniler arasında eskilere denk, hatta onlardan üstün olanların bulunduğunu örneklerle ortaya koymuştur.

Eserleri. İbn Fâris’in, çoğu lugata dair olmak üzere doksan kadar eser yazdığı kaydedilmekle birlikte bunların çok azı zamanımıza kadar ulaşabilmiştir.

A) Lugat. 1. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. Alfabetik olarak düzenlenmiş bir lugat olup İbn Fâris’in en önemli eserlerindendir. Kitap Abdüsselâm Muhammed Hârûn tarafından yayımlanmıştır (I-VI, Kahire 1366-1371/1946-1951, 1389/1969).

2. Mücmelü’l-luġa (el-Mücmel fi’l-luġa). Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’ı gibi sadece sahih kelimelere yer veren alfabetik bir sözlüktür. I. cildi ilk defa Kahire’de basılmış (1331), daha sonra Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd (Kahire 1947), Züheyr Abdülmuhsin Sultân (I-IV, Beyrut 1404/1984) ve Şehâbeddin Ebû Amr (Beyrut 1414/1994) tarafından neşirleri yapılmıştır.

3. eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġa. Arap dilinin lugatla ilgili inceliklerine ve ifade farklarına dair “fıkhü’l-luga” (lengüistik) türünde yazılan ilk eserlerdendir. Muhibbüddin el-Hatîb (Kahire 1328), Mustafa eş-Şüveymî (Beyrut 1963), Ömer Fârûk et-Tabbâ‘ (Beyrut 1993) ve Ahmed Sakr (Kahire, ts.) tarafından yayımlanmıştır.

4. Ḥilyetü’l-fuḳahâʾ. Müzenî’nin, hocası İmam Şâfiî’nin kullandığı terimleri topladığı el-Muḫtaṣar adlı kitabının şerhi olan eser fıkıh terimlerinin lugavî ve etimolojik açıklamalarını ihtiva etmektedir. Bundan dolayı bazı kaynaklarda Şerḥu Muḫtaṣari’l-Müzenî adıyla da geçen eseri Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî neşretmiştir (Beyrut 1403/1983).

5. Esmâʾü Resûlillâh ve meʿânîhâ (Esmâʾü resûlillâh, Tefsîru esmâʾi’n-nebî, el-Münbî fî tefsîri esmâʾi’n-nebî). Mâcid ez-Zehebî tarafından yayımlanmıştır (Küveyt 1409/1989).

6. el-Müẕekker ve’l-müʾennes̱. Bir mukaddime ile on bir bölümden meydana gelmektedir. Mukaddimede müenneslik işaretleri, diğer bölümlerde çeşitli kelimelerin müenneslik ve müzekkerlikleri ele alınmıştır. Eseri Ramazan Abdüttevvâb neşretmiştir (Kahire 1969).

7. Fütyâ faḳīhi’l-ʿArab. Bilmece (elgāz) türünde az bilinen (garîb) kelimelerin anlamlarının açıklandığı eser Hüseyin Ali Mahfûz tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1958).

8. Ḫalḳu’l-insân (Maḳāle fî esmâʾi aʿżâʾi’l-insân). İnsana ait organların adları ve sıfatlarıyla bunlara ilişkin tabirlere dair bir sözlük olan eseri Dâvûd Çelebi (Bağdad 1931) ve Faysal Abdülmecîd Yûnus Debdûb neşretmiştir (Dımaşk 1967).

9. Kitâbü İstiʿâreti aʿżâʾi’l-insân. İnsana ait organların anlamlarına dair olup Ahmed Han tarafından yayımlanmıştır (el-Mevrid, XII/2 [Bağdad 1983], s. 81-108).

10. el-İtbâʿ ve’l-müzâvece. Arapça’daki pekiştirme kelimelerini derleyen alfabetik bir lugattır. Eser R. E. Brünnow (Orientalische Studien: Theodor Nöldeke zum siebzigsten Geburtstag [2. März 1906] gewidmet von Freunden und Schülern içinde [ed. C. Bezold], Gieszen 1906, I, 225-248), Kemâl Mustafa (Kahire 1947) ve Muhammed Edîb Abdülvâhid Cemrân (Dımaşk 1995) tarafından neşredilmiştir. Süyûtî, eksiklerini tamamlayarak eseri özetlemek suretiyle el-İlmâʿ fi’l-İtbâʿ adlı bir sözlük yazmıştır.

11. Maḳāletü “kellâ” ve mâ câʾe minhâ fî Kitâbillâh. Arapça “kellâ” edatının yapısı ve anlamlarıyla Kur’an’da kullanıldığı yerlere dair bir risâle olup Abdülazîz el-Meymenî er-Râckûtî tarafından yayımlanmıştır (S̱elâs̱ü resâʾil içinde, Kahire 1344/1925).

12. el-Lâmât. Arapça’da kullanılan lâm çeşitlerine dair olan eseri Gotthelf Bergsträsser (Islamica, I/1 [Leipzig 1924], s. 77-99) ve Şâkir el-Fahhâm (MMLADm., XLVIII [1973], s. 757-801) neşretmiştir.

13. Müteḫayyerü’l-elfâẓ (Muḫtârü’l-elfâẓ). Arapça’daki yeni kelimelere (müvelledât) dair bir lugat olup Hilâl Nâcî tarafından yayımlanmıştır (Bağdat 1390/1970). Ebü’l-Abbas el-Cürcânî eserin adını Muḫtârü’l-elfâẓ olarak zikretmektedir (el-Münteḫab min kinâyâti’l-üdebâʾ, s. 186).

14. en-Neyrûz (en-Nevrûz). Neyrûz kelimesinin yapısı, iştikakı, anlam ve i‘rabını, Arapça ve Farsça’da “fey‘ûl” veznindeki bayram adları ile diğer kelimeleri ele alan bu risâleyi Abdüsselâm Muhammed Hârûn yayımlamıştır (Nevâdirü’l-maḫṭûṭât içinde, Kahire 1373/1954, II, 4-25).

15. es̱-S̱elâs̱e (el-Müs̱elles̱e) fi’l-luġa. Bir harfinin değişik üç harekesine göre farklı ya da benzer anlamlara gelen kelimelere dair bir çeşit lugat olup Ramazan Abdüttevvâb tarafından neşredilmiştir (Kahire 1970).

16. Tamâmü Faṣîḥi’l-kelâm. Sa‘leb’in (ö. 291/904), yaygın dil hatalarının fasih kullanımlarını topladığı el-Faṣîḥ adlı eserinin zeylidir. Yûsuf Meskûnî tarafından neşre hazırlanan (1903), ancak bastırılamayan eserin ilk neşrini Arthur J. Arberry yapmış (London 1951), daha sonra eseri Mustafa Cevâd ve Yûsuf Meskûnî yayımlamıştır (Bağdad 1969).

17. Kitâbü’l-Farḳ. İnsan, hayvan ve kuşların benzer organlarının farklı isim ve sıfatlarının ele alındığı eser Ramazan Abdüttevvâb tarafından neşredilmiştir (Kahire 1402/1982).

18. el-Envâʾ ʿalâ meẕhebi’l-ʿArab. Araplar’ın astronomi ve meteoroloji bilgisiyle (envâ’) ilgili bir sözlük olup M. Forcada tarafından Muḫtaṣar mine’l-envâʾ adıyla yayımlanmıştır (Anuari de Filologia, XIX/B-2, Barcelona 1996, s. 769-780).

B) Edebiyat. 1. Ebyâtü’l-istişhâd. Çeşitli konularda örnek (şâhid) olarak kullanılan beyitleri ihtiva eden risâleyi Abdüsselâm Muhammed Hârûn neşretmiştir (Kahire 1951, 1972, Nevâdirü’l-maḫṭûṭât içinde, Kahire 1972, I, 137-161).

2. Şerḥu’l-Ḥamâse li-Ebî Temmâm. Abdülmecîd Muhammed Abdülmecîd el-İsdâvî’nin ilmî neşrini hazırlamakta olduğu bildirilen eser (Aḫbârü’t-türâs̱i’l-ʿArabî, V/55-59 [Kahire 1991-1992], s. 23) Hâdî Hasan Hammâdî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1415/1995).

3. Ẕemmü’l-ḫaṭaʾ fi’ş-şiʿr. Şairlerin vezin ve kafiyeye uyma gerekçesiyle yaptıkları yanlışların eleştirildiği eser Hüsâmeddin el-Kudsî tarafından Sâhib b. Abbâd’ın el-Keşf ʿan mesâviʾi Şiʿri’l-Mütenebbî’siyle birlikte neşredilmiştir (Kahire 1349/1930). Eseri Ramazan Abdüttevvâb da yayımlamıştır (Mecelletü Maʿhedi’l-maḫṭûṭât içinde, Kahire 1399/1979). Kaynaklarda el-Ḫuḍâre, Naḳdü’ş-şiʿr, Naʿtü’ş-şiʿr adlarıyla geçen eserler Ẕemmü’l-ḫaṭaʾ fi’ş-şiʿr’in farklı isimleri olmalıdır.

4. Kitâbü’l-Leyl ve’n-nehâr (Ḳıṣaṣü’n-nehâr ve s̱emerü’l-leyl). Müfâhare tarzında bir eser olup geceyle gündüzün karşılaştırılması bir atışma şeklinde anlatılmakta ve bu atışmalar âyet, hadis, şiir, emsal vb. sözlerle ele alınmaktadır. Eser Hâmid el-Haffâf tarafından neşredilmiştir (Türâs̱ünâ, IV/1 [Kum 1409], s. 173-199).

5. Kitâbü’l-Maʿârîḍ. Şairlerle ilim adamları tarafından herhangi bir tavır, söz veya soruya kinaye ve ta‘rizle (maâriz) verilen karşılıklar konusunda bir risâle olup Ahmed Han tarafından yayımlanmıştır (el-Mevrid, XIII/3 [Bağdad 1984], s. 173-186).

6. Risâle ilâ Ebî ʿAmr Muḥammed b. Saʿîd el-Kâtib. Edebî tenkide dair bir risâledir (Seâlibî, III, 397 vd.).

7. el-Ḥûrü’l-ʿîn (nşr. Kemâl Mustafa, Kahire 1947).

C) Diğer Eserleri. Evcezü’s-siyer li-ḫayri’l-beşer. Yazma nüshaları Muḫtaṣaru siyeri Resûlillâh, Muḫtaṣaru sîreti Resûlillâh, Muḫtaṣar fî nesebi’n-nebiyyi ve mevlidihî ve menşeʾihî ve mebʿas̱ih, Aḫṣaru sîreti seyyidi’l-beşer gibi farklı adlarla kaydedilen eser ilk olarak Cezayir’de basılmış (1301/1883), aynı baskı Hindistan (Bombay 1311/1893) ve Mısır’da (1947) tekrarlanmıştır. Daha sonra İzzet Husriyye (Dımaşk, ts.), Hilâl Nâcî (Mecelletü’l-Mevridi’l-ʿIrâḳıyye, II/4 [1972], s. 143-154), M. Kemâleddin İzzeddin (Beyrut 1408/1988) ve Muhammed Mahmûd Hamdân tarafından neşredilmiştir (Kahire 1413/1993). Müellifin Risâle (Muḳaddime) fi’l-ferâʾiż, Fevâʾidü elfâẓi’l-Ḳurʾân (Sezgin, VIII, 213, 214), el-Yeşküriyyât (Brockelmann, GAL Suppl., I, 198) adlı eserleri henüz yayımlanmamıştır. Çeşitli âlimlerden yaptığı rivayetlerin kaynaklarını zikrettiği Risâle ile’l-Ḳāḍî Ebî Bekir Muḥammed b. İsmâʿîl adlı eserinin ise Züheyr Abdülmuhsin Sultan tarafından neşredileceği kaydedilmektedir (Mücmelü’l-luġa, neşredenin önsözü, I, 26).

İbn Fâris’in kaynaklarda zikredilen başlıca eserleri de şunlardır: Uṣûlü’l-fıḳh, el-Emâlî, el-İntiṣâr li-S̱aʿleb, et-Tâc, Câmiʿu’t-teʾvil fî tefsîri’l-Ḳurʾân, el-Ḥamâsetü’l-muḥdes̱e, Dârâtü’l-ʿArab, Ẕemmü’l-ġıybe, Şerḥu Risâleti’z-Zührî ilâ ʿAbdilmelik b. Mervân, es̱-S̱iyâb (eş-Şiyât) ve’l-ḥulî, Ġarîbü iʿrâbi’l-Ḳurʾân, Fażlü’ṣ-ṣalâti ʿale’n-nebiyyi ʿaleyhi’ṣ-ṣalâtü ve’s-selâm, Kifâyetü’l-müteʿallimîn fi’ḫtilâfi’n-naḥviyyîn, Meʾâḫıẕü’l-ʿilm, Mâ câʾe fî aḫlâḳi’l-müʾminîn, el-Medḫal ilâ ʿilmi’n-naḥv (naḥt), el-Muḥaṣṣal fi’n-naḥv, Muḳaddime fi’n-naḥv, Miḥnetü’l-erîb, el-Maʿâş ve’l-kesb, el-Eẓdâd, el-Vücûh ve’n-neẓâʾir (el-Efrâd), İştiḳāḳu esmâʾi’l-büldân, el-Müvâzene, Yevâḳītü’l-ḥikem, ʿİlelü’l-Ġarîbi’l-muṣannef, Şerḥu Risâleti Ebî Hilâl el-ʿAskerî (eserlerinin tam bir listesi için bk. İbn Fâris, Mücmelü’l-luġa [nşr. Züheyr Abdülmuhsin Sultan], neşredenin girişi, I, 22-29; Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa, neşredenin girişi, I, 25-37).

İbn Fâris’in hayatı, eserleri ve görüşleri hakkında yapılmış müstakil çalışmalar arasında şunlar zikredilebilir: Hilâl Nâcî, Aḥmed b. Fâris: ḥayâtühû şiʿrühû âs̱ârühu (Bağdad 1970); Ferîd M. Bedevî en-Niklâvî, el-Mesâʾilü’l-belâġıyye fî kitâbi’ṣ-Ṣâḥibî li’bn Fâris (Kahire 1986); Hâdî Hasan Hammûd, Aḥmed b. Fâris veriyâdetühû fi’l-baḥs̱i’l-luġavî ve’t-tefsîri’l-Ḳurʾânî ve’l-meydâni’l-edebî (Beyrut 1407/1987); Gāzî Muhtâr Tuleymât, Naẓarât fî ʿilmi delâleti’l-elfâẓ ʿinde İbn Fâris el-Luġavî (Dımaşk 1410/1990); Abdülvehhâb et-Tâzî Suûd, Aḥmed b. Fâris: ḥayâtühû ve ârâʾühû fi’l-luġa ve’n-naḥv (Rabat 1412/1992).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 479-481 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.