HÜMÂÎ, Celâleddin

İsfahan’da doğdu. Tarab mahlasını kullanan şair ve âlim Ebü’l-Kāsım Muhammed Nasîr’in oğludur. Dedesi Hümâî-yi Şîrâzî de âlim ve şairdi. Hümâî (Hümâyî), küçük yaşlarda bir süre Medrese-i Hakāik ve Medrese-i Kudsiyye’ye devam etti. Ayrıca babasından ve Şeyh Ebü’l-Kāsım-ı Irâkī’den sarf, nahiv ve mantık dersleri aldı. 1910 yılının sonlarına doğru Nîm-Avurd adı verilen bir medreseye kaydoldu. Yirmi yıl öğrenimini sürdürdüğü bu medresede Âyetullāhi’l-uzmâ Seyyid Mirza Bâkır-ı Durçeî gibi dönemin tanınmış âlimlerinden faydalanma imkânı buldu. Ders aldığı diğer bazı hocalar Hakîm Muhammed Horasânî, Ali Müderris Yezdî, Seyyid Mehdî Durçeî, Mirza Ali Cenâb’dır. Burada fıkıh, usûl-i fıkıh, kelâm, mantık, tasavvuf, edebiyat, astronomi ve felsefe okudu. Öğrenimini sürdürürken bir yandan da İsfahan’da yeni kurulan medreselerde ders verdi. 1929’da Millî Eğitim Bakanlığı’nda çalışmaya başladı. Orta öğretimde edebiyat sınıfı açmak üzere Tebriz’de görevlendirildi. 1931’de Tahran’a döndü. Medrese-i Dârülfünûn, Medrese-i Şeref-i Muzafferî, Debîristân-ı Nizâm ve Dânişkede-i İfserî’de Farsça metinler, edebiyat tarihi ve edebî sanatlar okuttu. Tahran Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde fıkıh ve Edebiyat Fakültesi’nde edebî sanatlarla ilgili dersler verdi. Senâ mahlasıyla şiirler yazdı. 1966’da emekli olduktan sonra bütün vaktini ilmî çalışmalara ayırdı. Telif ettiği eserlerin yanı sıra birçok klasik eseri neşre hazırladı. 19 Temmuz 1980’de Tahran’da öldü ve İsfahan’da toprağa verildi. Encümen-i Üstâdân-ı Zebân u Edebiyyât-ı Fârsî tarafından kendisi için Hümâʾînâme adlı bir armağan kitabı yayımlanmıştır (Tahran 2535 şş.).

Eserleri. Çok sayıda eser kaleme alan Hümâî’nin bazı telif eserleri şunlardır:

1. Târîḫ-i Edebiyyât-ı Îrân. Beş cilt olarak tasarlanan eserin ilk iki cildi bir arada Tebriz’de (1308 hş./1929) ve Tahran’da (1340 hş./1961) basılmıştır.

2. Ġazzâlînâme: Şerḥ-i Ḥâl u Âs̱âr u Efkâr-ı İmâm Muḥammed-i Ġazzâlî (Tahran 1318 hş./1939, 1342 hş.). Eser Gazzâlî’nin hayatı ve eserleri yanında İslâmî ilimler, edebiyat ve İslâm mezhepleri hakkında geniş bilgi ihtiva etmektedir.

3. Risâle der Şerḥ-i Aḥvâl-i Şuʿarâ-yı İṣfahân-ı Ḳarn-ı 13-14h. Bir bölümü Âteş-i İsfahânî divanının (İsfahan 1336 hş.), bir bölümü de Gamgîn-i İsfahânî divanının (Tahran 1328 hş.) önsözünde yayımlanmıştır.

4. Ṣınâʿât-ı Edebî der Fenn-i Bedîʿ u Aḳsâm-ı Şiʿr-i Fârsî (Tahran 1342 hş., 1347 hş.).

5. Ṭable-i ʿAṭṭâr ve Nesîm-i Gülistân (Tahran 1346 hş.). Ferîdüddin Attâr ve Sa‘dî-yi Şîrâzî hakkında yazılmış iki makaleden meydana gelir.

6. Ḫayyâmînâme (Tahran 1346 hş.). Ömer Hayyâm’ın hayatı ve eserleri hakkında yazılan iki ciltlik bu eserin sadece ilk cildi basılmıştır.

7. Tefsîr-i Mes̱nevî-i Mevlevî: Dâstân-ı Ḳalʿa-yi Ẕâtü’ṣ-ṣuver yâ Diz-i Hûşrübâ (Tahran 1349 hş.). Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mes̱nevî’sindeki bir hikâyesinin şerhidir.

8. Fünûn-ı Belâġat ve Ṣınâʿât-ı Edebî (2. bs. Tahran 1363 hş.; 7. bs. 1370 hş./1985).

9. Taṣavvuf der İslâm. Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr ile ilgili bir çalışmadır (3. bs. Tahran 1374 hş./1989).

10. Dîvân-ı S̱enâ (Tahran 1367 hş.). Daha önce bir kısmı Dânişnâme adıyla (İsfahan 1302 hş.), bir kısmı da çeşitli dergi ve kitaplarda yayımlanan şiirleri Mâhıduht Bânû Hümâî tarafından neşre hazırlanmıştır.

Yayıma hazırladığı bazı eserler de şunlardır: Sultan Veled, Velednâme (Tahran 1316 hş./1937); Bîrûnî, Kitâbü’t-Tefhîm (Tahran 1316-1318 hş.); Gazzâlî, Naṣîḥatü’l-mülûk (Tahran 1316 hş./1937); Taṣḥîḥ-i Dîvân-ı Ḥakîm Muḫtârî-i Ġaznevî (Tahran 1340 hş./1961); Münteḫab-ı Aḫlâḳ-ı Nâṣırî (Tahran 1320 hş.); İzzeddin el-Kâşî, Miṣbâḥu’l-hidâye ve miftâḥu’l-kifâye (Tahran 1325 hş.).

Hümâî’nin Târîḫ-i İṣfahân, Târîḫ-i Edvâr-ı Fıḳh-ı İslâmî, Şerḥ-i Müşkilât-ı Eşʿâr-ı Mes̱nevî-i Mevlevî, Risâle-i Efkâr u ʿAḳāyid-i Mevlevî gibi bazı eserleri henüz yayımlanmamıştır (eserlerinin bir listesi için bk. Muhammed Hânsârî, s. 32-38; Muhammed Hüseyin Tesbîhî, sy. 42 [1374], s. 59-61).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1998 yılında İstanbul’da basılan 18. cildinde, 478-479 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.