HÜSEYNÎ, İshak Mûsâ

Kudüs’te doğdu. Hz. Hüseyin’in soyundan geldiği için Hüseynî diye tanınan bir aileye mensuptur. Osmanlılar döneminde nakîbüleşraflık, Kudüs valiliği gibi görevlerde bulunan aile üyelerinin saygın konumu İngiliz sömürge yönetimi süresince (1920-1948) devam etti. İshak Mûsâ dinî alanda öğrenime başladı. Babasının ölümü üzerine annesinin arzusuyla devlet okuluna gönderildi. I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı idaresindeki okullarda öğrenimini sürdürdü. Arapça yanında İbrânîce ve Türkçe öğrendi. Talebelik yaptığı Salâhiyye Medresesi 1917’de İngilizler tarafından kapatılınca 1918-1920 yıllarında Külliyyetü’l-Ferîr (Collège des Frères) adlı Fransız mektebinde okudu; ardından İngiliz erkek lisesi olan Külliyyetü’ş-şebâb’a geçti. Kendisini Arap dili üzerine çalışmaya teşvik eden hocası Nahle Züreyḳ ile burada tanıştı. 1923’te Kahire’ye gitti ve Amerikan Üniversitesi’nin gazetecilik bölümünden mezun oldu (1926). Bir yıl Kudüs’te öğretmenlik yaptı, daha sonra girdiği Kahire Üniversitesi Arap Dili Bölümü’nden diploma aldı (1930). Kahire’deki öğrenciliği süresince dönemin önemli edip ve düşünürlerinden Tâhâ Hüseyin, Mansûr Fehmî, Abbas Mahmûd el-Akkād ve Ahmed Hasan ez-Zeyyât ile tanışarak seminer ve sohbetlerine katıldı. Aynı yıl İngiltere’ye gidip Londra Üniversitesi Şarkiyat Araştırmaları Bölümü’nde yüksek lisans çalışması yaptı, ardından Sir Hamilton A. R. Gibb danışmanlığında The Life and Works of Ibn Qutayba başlıklı teziyle doktor unvanını aldı (1934). Filistin’e dönünce Kudüs’te kısa bir süre Reşîdiyye Medresesi’nde ders verdi. Orta öğretime öğretmen yetiştiren el-Külliyetü’l-Arabiyye’nin Arap Edebiyatı Bölümü’ne hoca olarak tayin edildi (1934-1946). 1945’te kuruluşunda rol oynadığı Arap Kültür Komitesi’nin genel sekreterliğine getirildi. 1946-1948 yıllarında Filistin’in eğitim idaresinde ilk Arap dili müfettişliği görevini üstlendi.

1948 Arap-İsrail savaşı dolayısıyla siyonizme ve siyonizmi destekleyen İngiliz manda yönetimine karşı çıkan Muhammed Emîn el-Hüseynî, Cemâl el-Hüseynî ve Hâtem el-Hüseynî gibi aile üyeleri Filistin’i terkedip komşu Arap ülkelerinde eğitim danışmanlığı ve öğretim hizmeti yaptılar. İshak Mûsâ da 1948’den sonra Beyrut’a giderek Amerikan Üniversitesi’nde akademik hayatını sürdürdü. 1952’de McGill Üniversitesi’nde misafir öğretim üyesi sıfatıyla Arap edebiyatı, İslâm medeniyeti ve modern İslâm dünyası konularında dersler verdi. 1955’ten itibaren Kahire Amerikan Üniversitesi ve Ma‘hedü’d-dirâsâti’l-Arabiyyeti’l-âliye’de hocalık yapmaya başladı. Bu enstitünün Filistin Araştırmaları Bölümü başkanlığını üstlendi; ayrıca Filistin Araştırma ve Çalışma Komitesi’ni kurarak başkanlığını yaptı. Kahire Arap Dil Kurumu, Ezher İslâm Araştırmaları Kurumu ve Irak Bilimler Kurumu’na üye oldu. 1967’de Amerikan Üniversitesi’nden emekliye ayrılmasına rağmen Ma‘hedü’d-dirâsâti’l-Arabiyye’de akademik çalışmalarını sürdürdü. 1974’te Kudüs’e döndü, burada bir İslâm kütüphanesi oluşturmak için özel koleksiyonlarla devlet kütüphanelerinden eserler topladı. 1983 yılında kendisine birinci dereceden Mısır İlim ve Sanat nişanı, 1990’da Kudüs Kültür ve Sanat nişanı verildi. 17 Aralık 1990 tarihinde Kudüs’te vefat etti.

Kültür, eğitim, dil bilimi, edebiyat ve sanat alanlarında kaleme aldığı yazılarda kültürle medeniyetin ilişkisi üzerinde duran İshak Mûsâ el-Hüseynî medeniyeti güçlü kılan en önemli öğenin kültür olduğunu söylemiş, bu bağlamda Arap ülkeleri arasında kültürel iş birliğinin gerekliliğini savunmuştur. Ona göre Arap milliyetçiliğinin temelinde edebiyat vardır ve milliyetçiliği koruyan dildir. Araplık kavramı şu üç şartı gerektirir: Dilin Arapça olması (Arapça’nın konuşulması), aklın Arap olması (bireylere Araplık şuurunun kazandırılması), kişinin kendini kalben Arap hissetmesi.

Eserleri. İshak Mûsâ yirmi civarında kitap ve 100’ün üzerinde makale yazmıştır.

1. Reʾy fî tedrîsi’l-luġati’l-ʿArabiyye (Kudüs 1356/1937).

2. Müẕekkirâtü decâce (Kahire 1943). Öykü türünde olan eserde Filistin’deki Arap-yahudi ilişkileri alegorik bir üslûpla derinlemesine incelenmiştir. Müellif dönemin siyasî şartlarında açıkça ortaya koyamadığı düşüncelerini tavuk metaforunu kullanarak ifade etmiştir. Müẕekkirât George J. Kanazi tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir (Memoirs of a Hen: A Present-day Palestinian Fable, Toronto 1999).

3. ʿAvdetü’s-sefîne (Kudüs 1945).

4. Silsiletü ṭarâʾif li’l-eṭfâl (Kudüs 1947).

5. el-Esâs fî kavâʿidi’l-luġati’l-ʿArabiyye (Kahire 1947).

6. The Life and Works of Ibn Qutayba (Beyrut 1950). Hüseynî’nin doktora tezi olup İbn Kuteybe’nin hayatı ve eğitiminin, eserleri ve düşünce sisteminin ele alındığı eseri Hâşim Yâgī Arapça’ya tercüme etmiştir (İbn Ḳuteybe, Beyrut 1980).

7. Heli’l-üdebâʾü beşer (Beyrut 1950).

8. el-İḫvânü’l-Müslimûn: Kübra’l-ḥarekâti’l-İslâmiyyeti’l-ḥadîs̱e (Beyrut 1952). John F. Brown ve John Racy tarafından İngilizce’ye çevrilen eser (The Moslem Brethren: The Greatest of Modern Islamic Movement, Beirut 1956), İhvân-ı Müslimîn hareketi bağlamında çağdaş Arap siyasî ve dinî düşünce tarihinin incelenmesinde önem arzeder.

9. Ezmetü’l-fikri’l-ʿArabî (Beyrut 1954).

10. el-Medḫal ile’l-edebi’l-ʿArabiyyi’l-muʿâṣır (Kahire 1963).

11. ʿUrûbetü Beyti’l-Maḳdis (Beyrut 1967). İsrail işgalinden önce Kudüs’ün bir Arap şehri olduğunu tarihî delillerle ispatlamaya yönelik bir eserdir.

12. el-Edeb ve’l-ḳavmiyyetü’l-ʿArabiyye (Beyrut 1967).

13. en-Naḳdü’l-edebiyyi’l-muʿâṣır fi’r-rubʿi’l-evvel mine’l-ḳarni’l-ʿişrîn (Kahire 1967).

14. Ḳaḍâyâ ʿArabiyye muʿâṣıra (Beyrut 1978).

Makalelerinden bazıları şunlardır: “Niẓâmü’l-ḥisbe fi’l-İslâm” (el-Müʾtemerü’l-evvel li-Mecmaʿi’l-Buḥûs̱i’l-İslâmiyye [Kahire 1964], s. 331-348); “Filisṭîn ve İsrâʾîl” (el-Müʾtemerü’s̱-s̱ânî li-Mecmaʿi’l-Buḥûs̱i’l-İslâmiyye [1965], s. 69-123).

İshak Mûsâ, İbn Kuteybe’ye nisbet edilen Vaṣıyyetü İbn Ḳuteybe li-veledihî Muḥammed başlıklı eseri önce Ebḥâs̱ dergisinde yayımlamış (sy. 4 [Beyrut 1954], s. 68-82), daha sonra tahkikli neşrini gerçekleştirmiştir (MMİADm., XXX [1955], s. 546-559).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 572-574 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.