İBN BÂBEVEYH, Ebü’l-Hasan

Kum’da dünyaya geldi. Kaynaklarda doğum tarihi belirtilmemişse de gençlik döneminde on birinci imam Hasan el-Askerî’nin (ö. 260/874) hayatının son yıllarında kendisi hakkında tevkī‘ geldiği yolundaki rivayet (Hânsârî, IV, 273) dikkate alındığında 240’lı (854) yıllarda doğduğu söylenebilir. Çok sayıda ilim adamı yetiştiren Bâbeveyh (Bâbûyeh) ailesine mensup olup daha çok İbn Bâbeveyh Ali b. Hüseyin şeklinde, bazan da Sadûk lakabıyla anılır. Aynı lakapla anılan ve kendisinden daha meşhur olan oğlu Şeyh Sadûk İbn Bâbeveyh ile karıştırılmaması için es-Sadûku’l-evvel şeklinde zikredilir.

Hayatı hakkındaki bilgiler çok sınırlı olan İbn Bâbeveyh devrindeki önemli âlimlerden fıkıh ve hadis dersleri aldı. İbrâhim b. Abdûs el-Hemedânî, Ahmed b. İdrîs, Ahmed b. Ali et-Tiflîsî, Habîb b. Hüseyin el-Kûfî, Hasan b. Ahmed el-Kummî, Muhammed b. Hasan es-Saffâr gibi hocaların öğrencisi oldu (diğer hocaları için bk. el-İmâme ve’t-tebṣıra, önsöz, s. 25-28). Şîa geleneği içinde imamlardan nakledilen rivayetleri ezberleyerek dikkat çekti ve ailesinin de nüfuzuyla bunları etrafında oluşan halkaya yaymaya başladı. O sırada Sâmerrâ’da bulunan on birinci imam Hasan el-Askerî, Allah’ın rızâsına ulaşması ve hayırlı çocuklara sahip olması yönündeki duasının yanı sıra kendisine dinin bazı ibadet ve ahlâk prensiplerini hatırlatıp gece namazı kılması gerektiğini belirten bir mektup gönderdi (Hânsârî, IV, 273-274; M. Rızâ el-Hakîmî, s. 372-373). İmamın mektubu ile şevki daha da artan İbn Bâbeveyh irşad faaliyetlerine devam etti. Hasan el-Askerî’nin vefatından sonra onun Muhammed adında bir oğlunun bulunduğu ve babasının ölümü üzerine gizlendiği fikrine katılarak imamın nâibi sıfatıyla ortaya çıkan Ebû Amr Osman b. Saîd’i destekledi. Gizli imamın vekilliği iddiasında bulunan diğer sefirleri reddeden, bir ara Kum’da oturup hem kendisini on ikinci imamın vekili olarak takdim eden hem de bazı tasavvufî görüşler ileri süren Hallâc-ı Mansûr’la tartışmalar yaptı ve onun bir daha geri dönmemek üzere Kum’u terketmesini sağladı (Ebû Ca‘fer et-Tûsî, Kitâbü’l-Ġaybe, s. 402-403). Ardından Irak’a giden İbn Bâbeveyh üçüncü sefir Hüseyin b. Rûh ile görüştü. Yeniden Kum’a döndüğünde Şiî görüşlerin yayılması için büyük çaba harcadı. Özellikle Hz. Ali’nin imâmeti konusunda muhataplarıyla yoğun tartışmalara girerek bazı kimselerin Şiî düşünceyi benimsemesini sağladı. Bu arada Ali b. Ca‘fer b. Esved aracılığıyla imamın sefiriyle ilişkisini devam ettirdi. Şiî kaynaklarında yer alan rivayetlere göre o zamana kadar erkek çocuğu olmayan İbn Bâbeveyh, Allah’ın kendisine sâlih bir oğul vermesi için dua etmesi niyazında bulunduğu mektubunu gizli imam Muhammed el-Mehdî’ye ulaştırılmak üzere sefire göndermiş, Muhammed el-Mehdî de sefir aracılığıyla yolladığı cevabî mektubunda dua ettiğini ve Allah’ın yakında kendisine hayırlı iki erkek evlât vereceğini müjdelemiş, çok geçmeden de Muhammed (Şeyh Sadûk) ve Hüseyin adları verilen çocukları dünyaya gelmiştir (İbn Bâbeveyh el-Kummî, Kemâlü’d-dîn, II, 502-503). İbn Bâbeveyh Kum’da vefat etti ve burada yedinci imam Mûsâ el-Kâzım’ın kızı Fâtıma’nın kabrinin yakınında defnedildi. Türbesi günümüzde Kum’un önemli ziyaret yerlerinden biridir.

İbn Bâbeveyh, başta oğulları Şeyh Sadûk ve Hüseyin olmak üzere çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Bunlar arasında Ahmed b. Dâvûd el-Kummî, Ebü’l-Kāsım Ca‘fer b. Muhammed Kavleveyh, Hüseyin b. Hasan b. Muhammed b. Bâbeveyh, Selâme b. Muhammed b. İsmâil, Abbas b. Ömer b. Abbas ve Hârûn b. Mûsâ et-Telukberî en meşhurlarıdır.

On birinci imamla on ikinci imamın gaybet-i suğrâ döneminde yaşayıp sefirler devrini idrak eden İbn Bâbeveyeh, İsnâaşeriyye’nin çeşitli safhalardan geçtiği bir dönemde bir taraftan imamlardan gelen rivayetleri toplarken diğer taraftan toplumun fıkhî meselelerini çözmeye çalışmıştır. Kaynaklar, onun Şîa’nın önemli merkezlerinden Kum’un başta gelen hadis ve fıkıh âlimlerinden biri olduğunu kaydeder. Ancak İbn Bâbeveyh’in hadisçiliğiyle fıkıhçılığını birbirinden ayrı görmemek gerekir. Zira o dönemde Şîa fıkhı henüz gelişmemiş olduğundan İbn Bâbeveyh re’y ve ictihada yer vermeden sadece rivayetler çerçevesinde fıkıh çalışmaları yapmıştır. Şiî anlayışa göre imamlardan nakledilen sözler de hadis kapsamında değerlendirildiğinden İbn Bâbeveyh, bunların derleme faaliyetlerine iştirak etmekle kalmayıp aynı zamanda isnadla ilgili bazı kurallar da belirlemiştir. Oğlu Şeyh Sadûk Men lâ yaḥḍurühü’l-faḳīh’in mukaddimesinde faydalandığı kaynakları zikrederken özellikle babasının da ismini anmaktadır. Öte yandan bölgedeki âlimlerle imâmet konusunda tartışmalar yapan İbn Bâbeveyh’in Muhammed b. Mukātil er-Râzî ile yaptığı münazara meşhur olmuş ve daha sonra bazı talebeleri tarafından kitap haline getirilmiştir.

Eserleri. İbn Bâbeveyh’in çok sayıda eser yazdığı belirtilmektedir. İbnü’n-Nedîm, eserlerinden hiçbirinin adını vermemekle birlikte oğlu Şeyh Sadûk’tan naklen onun yazdığı kitap sayısının 200 dolayında olduğunu kaydeder (el-Fihrist, s. 291). Günümüze birkaçı intikal eden bu eserlerden yirmi kadarının adı kaynaklarda zikredilir (Necâşî, II, 89-90; Ebû Ca‘fer et-Tûsî, el-Fihrist, s. 123).

1. Kitâbü’t-Tevḥîd (Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa, IV, 480).

2. el-İmâme ve’t-tebṣıra mine’l-ḥayre. Müellifin günümüze kadar gelen en önemli eseri olup imâmet ve gaybet konusunu ele almaktadır. Yirmi iki bab halinde seksen yedi hadisten oluşan eserde Hz. Âdem’den itibaren her peygamberin bir vasîsi olduğu, yeryüzünün hiçbir zaman hüccetsiz kalmayacağı, Resûl-i Ekrem’den sonra soyundan gelenlerin onun vasîsi olarak görev yapacağı belirtildikten sonra Hz. Ali’den başlayarak sekizinci imam kabul edilen Ali er-Rızâ’nın imâmetiyle ilgili rivayetler sıralanır. Kendisi on ikinci imam Muhammed el-Mehdî dönemine kadar yaşadığı halde eserde diğer imamlarla ilgili rivayetlerin bulunmayışı dikkat çekicidir. Bu husus, imam sayısını on iki ile sınırlayan düşüncenin henüz yeterince olgunlaşmamasından kaynaklanmış olabilir. Nitekim bu boşluğu doldurmak amacıyla eserin neşrinde diğer imamlarla ilgili rivayetler “el-Müstedrek li’l-İmâme ve’t-tebṣıra mine’l-ḥayre” adıyla eserin sonuna eklenmiştir (s. 98-142). Medresetü’l-İmâm el-Mehdî tarafından yayımlanan eserin (Kum 1985) bir başka neşrini Muhammed Rızâ el-Hüseynî gerçekleştirmiştir (Beyrut 1987).

3. Kitâbü’ş-Şerâʾiʿ. Fıkhın ana konularıyla ilgili olarak imamlardan nakledilen rivayetlerin yer aldığı ve hayli hacimli olduğu belirtilen eserin bir kısmı Kâzımiyye’deki özel bir kütüphanede bulunmaktadır (Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa, XIII, 46-47).

4. Kitâbü’t-Tefsîr. Müellif hakkında bilgi veren bütün kaynaklarda adından bahsedilmektedir.

İbn Bâbeveyh’in kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Kitâbü’l-Vuḍûʾ, Kitâbü’ṣ-Ṣalât, Kitâbü’l-Cenâʾiz, Kitâbü’l-İḫvân, Kitâbü’n-Nisâʾ ve’l-vildân, Kitâbü’n-Nikâḥ, Kitâbü Menâsiki’l-ḥac, Kitâbü’l-Mevârîs̱, Kitâbü’l-Miʿrâc, Kitâbü’l-Manṭıḳ, Kitâbü’ṭ-Ṭıb.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 344-345 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.