https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-bassal
Doğum ve ölüm tarihleri hakkında bilgi yoktur. İbn Bassâl lakabı Arapça “basal” (soğan) yahut İspanyolca “bazo/baso” ile (gri renk) ilişkilendirilir (Colin, II, 901; Enciclopedia de al-Andalus, I, 590; Mv.AU, III, 517). Tuleytula’da (Toledo) yaşadığı, Zünnûnîler’in ikinci hükümdarı Yahyâ b. İsmâil el-Me’mûn’un (1043-1075) sarayında hizmet gördüğü ve onun için Dîvânü’l-filâḥa adlı kitabını yazdığı bilinmektedir. Tago nehri kenarında Me’mûn’a ait meşhur botanik bahçesini (bustânü’n-nâûre/cennetü’l-Me’mûn) yöneten tıp ve botanik bilgini İbn Vâfid’in arkadaşı olup kendisi de bu bahçede çalıştı. Bazı kaynaklarda hakkında kullanılan “Hâc” lakabından da anlaşıldığı üzere hacca giden İbn Bassâl seyahati sırasında Sicilya, İskenderiye ve Suriye’ye uğradı, pamuk ve kına gibi çeşitli bitki tohumlarıyla bitki ve ziraat konusunda elde ettiği değerli mâlûmatla Endülüs’e döndü.
İbn Bassâl, Tuleytula’nın VI. Alfonso’nun eline geçmesinin (478/1085) ardından İşbîliye’ye (Sevilla) giderek oranın hâkimi İbn Abbâd el-Mu‘temid-Alellah’ın hizmetine girdi. Abbâdîler’in başşehri İşbîliye bu sırada, nisbeten siyasî istikrarın da sağladığı ekonomik gelişme yanında verimli toprakları sayesinde önemli bir tarım merkezi haline gelmiş, böylece İbn Bassâl de ziraat konusunda ilmî araştırmalar için uygun bir zemin bulmuştu. Me’mûn’un Tuleytula’daki bahçesine benzer şekilde Mu‘temid için bir kraliyet bahçesi (bustânü/hâitü’s-sultân) düzenleyen İbn Bassâl, İbn Vâfid’in talebesi Tuleytulalı Ebü’l-Hasan İbn Lûnkû ve İbn Haccâc el-İşbîlî gibi ziraat âlimleriyle tanışıp birlikte çalıştı. Onun ve çağdaşı âlimlerin ziraî alanda ortaya koyduğu ilmî mesai, sonraki asırlarda Endülüs’ün ve İslâm dünyasının diğer bölgelerinde de etkisini sürdürdü. Endülüs bu dönemde doğudan getirilen tohumlar üzerinde denemelerin yapıldığı, çeşitli bitki türlerinin ziraî ve tıbbî özellikleriyle ilgili araştırmaların gerçekleştirildiği bir laboratuvar haline geldi. Ziraat alanındaki bu faaliyetin ve gelişmenin bir sonucu olarak birçoğu İbn Bassâl’in Dîvânü’l-filâḥa’sına atıflarda bulunan, onun tarım alanındaki seçkin mevkiini itiraf eden, teori ve pratiğe dair birçok eser kaleme alındı. Bunlardan biri, İbn Bassâl’in bir talebesinin telif ettiği ʿUmdetü’ṭ-ṭabîb fî maʿrifeti’n-nebât li-külli lebîb’dir. Bugüne ulaşan iki nüshasında da mukaddime ve müellif adı bulunmayan bu eser önce M. Asin Palacios tarafından incelenerek eski İspanyolca terimleri Arapça metin ve İspanyolca tercümeleriyle birlikte müellifi meçhul olarak neşredilmiş, daha sonra Muhammed Arabî el-Hattâbî yaptığı bazı araştırmalar sonucu eserin tamamını Ebü’l-Hayr el-İşbîlî’ye nisbet ederek yayımlamıştır (bk. bibl.). Çağdaşı Muhammed b. Mâlik et-Tıgnerî de Zühretü’l-bustân ve nüzhetü’l-eẕhân adlı eserinde İbn Bassâl’in nar ziraatı konusundaki tecrübelerini, incir ağacının her mevsimde dikilebileceği ve cevizin tohum şeklinde ekilebileceğine dair görüşlerini, ayrıca hastalıklı ağaçları keserek yaktığını ve köklerinden yeni filizler çıkmasını sağladığını kaydeder. Yine çağdaşları İbn Haccâc el-İşbîlî’nin el-Muḳniʿ fi’l-filâḥa ve özellikle İbnü’l-Avvâm’ın el-Filâḥa’sında İbn Bassâl’e 273 yerde atıfta bulunduğu görülür. İbnü’l-Avvâm’ın yaptığı yüzlerce nakilden bazılarının İbn Bassâl’in bugün elde mevcut muhtasar kitabında bulunmamasından onun kitabın aslını gördüğü anlaşılmaktadır. Daha sonra Meriyeli (Almeria) İbn Liyûn et-Tücîbî (ö. 750/1349), Kitâbü İbdâʾi’l-melâḥa ve inhâʾi’r-recâḥa fî uṣûli ṣınâʿati’l-filâḥa adlı manzumesinde onun eserinden faydalandı. Yemen’de Resûlîler Hükümdarı el-Melikü’l-Efdal Abbas er-Resûlî de Buġyetü’l-fellâḥîn fi’l-eşcâri’l-müs̱mire ve’r-reyâḥîn adlı kitabında İbn Bassâl’in eserinin tam bir nüshasını kullanmıştır (Vernet – Samso, I, 373).
İbn Bassâl’i üne kavuşturan Dîvânü’l-filâḥa (Kitâbü’l-Filâḥa) onun Tuleytula sarayındaki çalışmalarının bir ürünü olup günümüze sadece kendisinin yaptığı el-Ḳaṣd ve’l-beyân adlı muhtasar nüshası ulaşmıştır. Takdim edildiği hükümdarın vefatı göz önüne alınınca eserin 467 (1075) yılından önce kaleme alındığı anlaşılır. Eser su türleri ve bitkilere olan etkileri; topraklar, çeşitleri ve özellikleri; gübre türleri; yer seçimi ve yerin ekime hazırlanması; meyve fidanları dikimi ve bakımı; dikim şekilleri; budama; aşılama; bazı aşılama türleri ve incelikleri; nohut, mercimek, pirinç vb. tahıl ekimi; baharatlar; salatalık, karpuz, patlıcan vb. sebzeler; soğan, sarmısak vb. yeşillikler; lahana, ıspanak gibi sebzeler; gül, fesleğen, zambak vb. çiçekler; ziraat ehli için gerekli olan suları tanıma, taze meyveyi saklama, kuru meyveler vb. hakkında genel bilgilere dair on altı bölümden (bab) meydana gelir. Eserde İslâm öncesine ve İslâmî döneme ait herhangi bir kaynağa atıfta bulunulmaması muhtevasının tamamen İbn Bassâl’in tecrübelerine dayandığı şeklinde değerlendirilmekte, ziraî uygulamalarda yabancı madde kullanımına yer verilmemesi de dönemindeki diğer eserlerden farklı bir özelliği olarak belirtilmektedir (Colin, II, 901; Sanchez, “Agriculture in Muslim Spain”, s. 990). İbn Bassâl eserinde tıp, eczacılık, astroloji, edebiyat, sihir gibi ziraatla ilgisi olmayan konulara yer vermemesi bakımından da diğer birçok müelliften ayrılır (Âdil M. Ali, s. 205). Dîvânü’l-filâḥa’nın önemli bir yanı da o günün şartlarına göre müellifin bir yerde su bulunup bulunmadığına, suyun miktarı ve tadına, kuyu yeri seçimine ve kuyu kazmaya, damlatma yoluyla sulamaya dair verdiği bilgilerdir. Eserin sekizinci bölümünde yedi ayrı bölgede (iklim) yetişen farklı ağaçlardan söz edilmesi, buna bağlı olarak toprakları sulak, yağlı, yumuşak ve yapışkan gibi gruplara ayırarak yapılan orijinal sınıflandırma da dikkat çekmektedir (İbn Bassâl’in aşılama konusunda görüş ve uygulamaları için bk. Sanchez, “Los sistemas de injerto”, s. 41-63).
Batı’da tarım ve botanik biliminin gelişmesinde önemli etkileri olan ve XIII. yüzyılda Kastilyaca’ya tercüme edilen eserin muhtasarı (nşr. José Maria Millás Vallicrosa, “La traduccion castellana del Tradato de Agricultura de Ibn Bassal”, al-Andalus, XIII [Madrid 1948], s. 347-430), Fas Eğitim ve Kültür Bakanlığı genel sekreteri Muhammed Azîmân’da bulunan nüshasına dayanılarak Azîmân ve Barcelona Üniversitesi öğretim üyesi José Maria Millás Vallicrosa tarafından İspanyolca tercümesiyle birlikte neşredilmiş (Tıtvân 1955), Expiracion Garcia Sanchez ve J. Esteban Hernandez Bermejo da bir incelemeyle birlikte bu neşrin tıpkıbasımını gerçekleştirmiştir (El libro de la agricultura, Granada 1995). Millás Vallicrosa, eserin son beş bölümünü bir makalesinde incelemiş (“Los cinco ultimos capitulos de la obra agronomica de Ibn Bassâl”, Tamuda, I [Tetuan 1953], s. 47-58), ayrıca İbn Vâfid ve İbn Bassâl’in eserlerinin Paris Bibliothèque Nationale’de yeni tesbit olunan nüshalarını tanıtmıştır (“Nuevos textos manuscritos de las obras geoponicas de Ibn Wâfid e Ibn Basāl”, Tamuda, II [1954], s. 339-344; eserin yazma nüshaları için bk. Sâlihiyye – Fulayh, s. 42-45).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Bassâl, Kitâbü’l-Filâḥa (nşr. J. M. Millás Vallicrosa – Muhammed Azîmân), Tıtvân 1955, neşredenlerin girişi, s. 11-38.
Ebü’l-Hayr el-İşbîlî, ʿUmdetü’ṭ-ṭabîb fî maʿrifeti’n-nebât (nşr. Muhammed el-Arabî el-Hattâbî), Rabat 1410/1990, neşredenin girişi, I, 13 vd.; ayrıca bk. İndeks.
İbnü’l-Avvâm, el-Filâḥatü’l-Endelüsiyye (nşr. Enver Ebû Süveylim v.dğr.), Amman 1433/2012, VII, 137-138.
İbn Saîd el-Mağribî, el-Muġrib, II, 9.
İbn Liyûn, İḫtiṣârât min Kitâbi’l-Filâḥa (nşr. Ahmed et-Tâhirî), Dârülbeyzâ 1422/2001, neşredenin girişi, s. 18-20, ayrıca bk. İndeks.
Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, III, 151.
M. Asin Palacios, Glosario de Voces Romances: Registradas por un Botánico Anónimo Hispano-Musulmán (Siglos XI-XII), Madrid-Granada 1943, s. IX-XVI.
A. M. Watson, Agricultural Innovation in the Early Islamic World, Cambridge 1985, s. 40, 62, 71, 119, 187.
M. Îsâ Sâlihiyye – Abdullah Fulayh, Fihrisü maḫṭûṭâti’l-filâḥa: en-Nebât- el-miyâh ve’r-rey, Küveyt 1408/1988, s. 42-45.
Beşîr Atıyye Atıyye, “el-Kitâbâtü’l-ʿArabiyyetü’l-ḳadîme fi’l-filâḥa”, İshâmâtü’l-ʿArab fî ʿilmi’n-nebât, Küveyt 1408/1988, s. 10, 37-38.
Ferîd Cuhâ, “et-Türâs̱ü’l-ʿArabiyyü’l-Endelüsî fî meydâni ʿilmi’n-nebât”, a.e., s. 363, 367, 380.
Abdüllatîf Ubeyd, “el-Medresetü’l-filâḥiyye bi’l-Endelüs fi’l-ḳarneyni’l-ḫâmis ve’s-sâdis li’l-hicre”, a.e., s. 406-407, 408, 415-416, 423.
E. Garcia Sanchez, “Agriculture in Muslim Spain”, The Legacy of Muslim Spain (ed. Salma Khadra Jayyusi), Leiden 1992, s. 990, 991, 992, 997.
a.mlf., “Los sistemas de injerto en la agronomia andalusi”, Manuscrits: Revista d’historia moderna, XXXI, Barcelona 2013, s. 41-63.
a.mlf. – J. M. Carabaza Bravo, “Estado actual y perspectivas de los estudos sobre agronomia andalusi”, El saber el Al-Andalus: Textos y estudios III (ed. Fátima Roldán Castro – I. Hervás Jávega), Sevilla 2001, s. 104, 105-106, 111, 112-113.
M. Emîn Ferşûh, Mevsûʿatü ʿabâḳırati’l-İslâm fi’l-felek ve’l-ʿulûmi’l-baḥriyye ve ʿilmi’n-nebât ve ʿilmi’l-mîkânîkâ, Beyrut 1995, V, 165-171.
Ahmed et-Tâhirî, eṭ-Ṭıb ve’l-filâḥa fi’l-Endelüs beyne’l-ḥikme ve’t-tecrîb, Dârülbeyzâ 1997, s. 18, 21, 87-88, 91, 94, 111.
J. Vernet – J. Samso, “Teṭavvürâtü’l-ʿilmi’l-ʿArabî fi’l-Endelüs”, Mevsûʿatü târîḫi’l-ʿulûmi’l-ʿArabiyye (nşr. Rüşdî Râşid), Beyrut 1997, I, 373, 383, 384.
Mohammed Faiz, “Horticultural Changes and Political Upheavals in Middle-Age Andalusia”, Botanical Progress, Horticultural Innovation and Cultural Changes (ed. M. Conan – W. John Kress), Washington 2007, s. 115-116.
Á. C. López y López, “Ibn Baṣṣāl, Abū ʿAbd Allāh”, Biblioteca de al-Andalus, Almería 2009, II, 565-573.
Münîre Abdurrahman Âmir er-Rumeyh, el-Ḥayâtü’l-iḳtiṣâdiyye ve’l-ictimâʿiyye ve’s̱-s̱eḳāfiyye fî iḳlîmi İşbîliyye fi’l-Endelüs, Demmâm 1432/2011, s. 132-137, 753-754.
J. M. Millás Vallicrosa, “Sobre bibliographia agronomica hispanoarabe”, al-Andalus, XIX, Madrid 1954, s. 129-130, 132, 135, 139, 141.
a.mlf., “La tradicion de la ciencia geoponica hispanoarabe”, Archives internationales d’histoire des sciences, VIII, Paris 1955, s. 121-122.
G. Sarton, “Ibn Bassâl, Libro de Agricultura (Book Review)”, ISIS, XLVII/1 (1956), s. 74-77.
Cevâd Ali, “Kitâbü’l-Filâḥa”, MMİIr., VI (1379/1959), s. 565-569.
S. M. Imamuddin, “al-Filâhah (Farming) in Muslim Spain”, IS, I (1962), s. 55-56, 58, 59, 69, 74, 76.
Ca‘fer el-Hayyât, “İbn Baṣṣâl râʾidü’l-fenni’z-zirâʿiyyi’l-ḥadîs̱ fi’l-Endelüs”, MMİIr., XV (1387/1967), s. 214-227.
Âdil M. Ali, “ʿİlmü’z-zirâʿa min ḫilâli Kitâbi’l-Filâḥa li’bn Baṣṣâl”, el-Mevrid, IV/6, Bağdad 1398/1977, s. 203-207.
Karl W. Butzer, “The Islamic Tradition of Agroecology: Crosscultural Experience, Ideas and Innovations”, Ecumene, I/1, London 1994, s. 24-25.
Mustafa Abdülkādir Guneymât, “Teʾs̱îru ʿilmi’l-fıḳh fi’l-baḥs̱ ve’t-teʾlîfi’l-filâḥî ʿinde’l-Endelüsiyyîn”, Dirâsât, XXXIII/1, Amman 2006, s. 22-24, 26, 28, 29.
G. S. Colin, “Filāḥa”, EI2 (İng.), II, 901.
Ebü’l-Hasan Diyânet, “İbn Baṣṣâl”, DMBİ, III, 116-117.
Cum‘a Şîha, “İbn Baṣṣâl, Muḥammed b. İbrâhîm”, Mv.AU, III, 517-519.
