https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-ebu-hacele
725 (1325) yılında bugün Cezayir Devleti sınırları içinde kalan Tilimsân şehrinde, Ebû Hacele lakabıyla tanınan dedesi Abdülvâhid el-Mekenî’nin zâviyesinde doğdu. Küçük yaşta ailesiyle birlikte hacca gitti. Ailesi hac dönüşü Şam’a yerleşti. İlk tahsilini burada yapan İbn Ebû Hacele şiir ve edebiyatın yanı sıra tasavvufla da meşgul oldu. Daha sonra Kahire’ye yerleşti ve Kahire yakınındaki Mencek Tekkesi’nin şeyhi oldu. Hayatının geri kalan kısmını burada geçiren şair 776 (1375) yılında vebadan öldü.
Kaynakların fakih olarak da tanıttığı İbn Ebû Hacele vahdet-i vücûd düşüncesine karşı çıkmış, bu düşüncenin taraftarlarından şair İbnü’l-Fârız’ı kasidelerinde Hz. Peygamber’in methine yer vermediği için eleştirmiştir. Onun kasidelerine yazdığı nazîrelerde Resûl-i Ekrem’i methetmiş ve bunları bir kitapta toplayarak öldükten sonra tabutuna konulmasını vasiyet etmiştir.
İbn Ebû Hacele’nin şiirlerinin çoğu na‘t tarzında olmakla birlikte methiye, gazel, hiciv türü şiirleri de vardır. 7000 beyit tutarındaki yedi urcûzesiyle 771 (1369) yılında cereyan eden İskenderiye Savaşı’na dair kasideleri önemli manzumelerindendir. Harîrî’yi taklit ederek sanatlı nesirle kaleme aldığı makāmeleri ve edebî mektupları da bulunan İbn Ebû Hacele dil, edebiyat, fıkıh, hadis, tarih ve aşk gibi değişik alanlarda sekseni aşkın eser yazmıştır.
Eserleri. İbn Ebû Hacele’nin günümüze ulaşan eserleri şunlardır:
1. Sükkerdânü’s-Sulṭân el-Melikü’n-Nâṣır. Sâhibü’s-Sükkerdân olarak da anılan Memlük Sultanı el-Melikü’n-Nâsır’a takdim edilen eser 757 (1356) yılında yazılmış olup sultanın biyografisi ve menkıbeleriyle Mısır tarihinden bahseder. İlk defa Bulak’ta basılmış (1288), daha sonra Kahire (1314, 1317, 1377) ve Beyrut’ta (1399) çeşitli baskıları yapılmıştır. Eser Türkçe’ye de tercüme edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 6258; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3940).
2. eṭ-Ṭâriʾ ʿale’s-Sükkerdân. Bir önceki eserin zeyli olup beş bölümden meydana gelir (Brockelmann, GAL, II, 14).
3. Dîvânü’ṣ-ṣabâbe. Aşka ve âşıklara, özellikle ilâhî ve platonik aşka dair mensur ve manzum parçalardan meydana gelen eserin başlıca kaynakları İbnü’l-A‘rabî’nin (Ebû Abdullah Muhammed b. Ziyâd) Dîvânü’l-ʿâşıḳīn’i, İbn Dâvûd ez-Zâhirî’nin Kitâbü’z-Zühre’si, Nevkâtî’nin Tuḥfetü’ẓ-ẓırâf’ı ve İbn Hazm’ın Ṭavḳu’l-ḥamâme’sidir. el-Melikü’n-Nâsır’a takdim edilen ve otuz bölümden oluşan eserde yer alan düşüncelere vahdet-i vücûd taraftarları karşı çıkmıştır. Birkaç ihtisarı zamanımıza intikal etmiş olan eser (a.g.e., a.y.; Suppl., II, 6) Kahire (1279, 1291, 1305) ve Beyrut’ta (1972, 1984) basılmıştır. Eserin ilmî neşri Muhammed Zağlûl Sellâm tarafından gerçekleştirilmiş (İskenderiye 1987), ayrıca Muhammed İbrâhim ed-Desûkī tarafından da yayımlanmıştır (Kahire 1414/1994).
4. Maġnâṭîsü’d-dürri’n-nefîs. Mukaddimesinde yazarın hayatı ve bazı eserlerine dair bilgiler yer almaktadır (Kahire 1305).
5. Ünmûẕecü’l-ḳıtâl fî naḳli’l-ʿuvâl. Satranç oyununa dair bir makāme olup Züheyr Ahmed el-Kaysî tarafından yayımlanmıştır (Bağdad 1401/1980).
6. Sülvetü’l-ḥazîn fî mevti’l-benîn. Dünyevî felâketleri ve özellikle evlât acısını tadanları teselli etmek için kaleme alınmış olan eseri Muhaymir Sâlih neşretmiştir (Amman, ts.).
7. Civârü’l-aḫyâr fî dâri’l-ḳarâr. Kuzey Afrika fâtihi olarak bilinen, Kayrevan şehrinin kurucusu olan ve kabri Cezayir’de bulunan Emevî Valisi Ukbe b. Nâfi‘in menkıbelerine dair olan eser yirmi bölümden oluşur.
İbn Ebû Hacele’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Dîvânü İbn Ebî Ḥacele, Mücteba’l-üdebâʾ, Ḫâṭıbü’l-leyl, Manṭıḳu’ṭ-ṭayr, eṭ-Ṭıbbü’l-mesnûn fî defʿi’ṭ-ṭâʿûn, Defʿu’n-nıḳme fi’ṣ-ṣalât ʿalâ nebiyyi’r-raḥme, Dürerü(Devrü)’z-zamân fî ṭaḥni’l-cüllübân, et-Teẕkîr bi’l-mevt ve sükne’l-ḳubûr ve’l-ḫurûc minhâ ve’n-nüşûr, Devâvîn şiʿriyye (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 13-14; Suppl., II, 5-6), Sülûkü’s-senen ilâ vaṣfi’s-seken (İÜ Ktp., AY, nr. 877), Şerḥu Ġunyeti’r-râmî ve ġāyeti’l-merâmî li’l-meʿânî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4193).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Ebû Hacele, Sülvetü’l-ḥazîn fî mevti’l-benîn (nşr. Muhaymir Sâlih), Amman, ts. (Dârü’l-Feyhâ’), neşredenin girişi, s. 5-10.
a.mlf., Dîvânü’ṣ-ṣabâbe (nşr. M. Zağlûl Sellâm), İskenderiye 1987, tür.yer.
İbnü’l-Ahmer, Meşâhîrü’ş-şuʿarâʾ ve’l-küttâb (nşr. M. Rıdvân ed-Dâye), Dımaşk 1406/1987, s. 41.
İbn Hacer, İnbâʾü’l-ġumr, I, 108-110.
a.mlf., ed-Dürerü’l-kâmine, I, 329-331.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, XI, 131-132.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 46, 117, 624, 900; II, 961, 979, 1350, 1882, 1889, 1933, 1965.
İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VI, 240-241.
Brockelmann, GAL, II, 13-14; Suppl., II, 5-6.
a.mlf., “İbn Ebî Hacele”, İA, V/2, s. 725.
Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 255.
Sarton, Introduction, III, 1722-1723.
Abdurrahman b. Muhammed el-Cîlâlî, Târîḫu’l-Cezâʾiri’l-ʿâm, Beyrut 1980, III, 172, 174.
Âdil Nüveyhiz, Muʿcemü aʿlâmi’l-Cezâʾir, Beyrut 1980, s. 364-365.
Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, VI, 517.
Tâhir Ahmed Mekkî, Dirâsât ʿan İbn Ḥazm ve kitâbihî Ṭavḳı’l-ḥamâme, Kahire 1981, s. 341-349.
Abdülvehhâb b. Mansûr, Aʿlâmü’l-Maġribi’l-ʿArabî, Rabat 1406/1986, IV, 375-379.
Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, II, 162-166.
J. Robson, “A Chess Maqāma in the John Rylands Library”, Bulletin of the John Rylands Library, XXXVI/1, Manchester 1953, s. 111-127.
a.mlf. – Umberto Rizzitano, “Il. Dīwān As-Sabābah Dello Scrittore Mağrebino Ibn Abī Haġalah”, RSO, XXVII/1-4 (1953), s. 35-70.
a.mlf., “Ibn Abī Ḥad̲j̲ala”, EI2 (İng.), III, 686.
M. Ali Lisânî Feşârikî, “İbn Ebî Ḥacele”, DMBİ, II, 638-640.
Ahmed Fevzî el-Heyb, “İbn Ebî Ḥacele”, Mevsûʿatü’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 111-113.
