İBN EBÛ TÂHİR

204’te (819-20) Bağdat’ta doğdu. Fars asıllı olup İbn Tayfûr olarak da bilinir. Horasan’ın Merverrûz şehrinden gelen ailesi Abbâsîler’e samimiyetle hizmet ettikleri için “ebnâü’d-devle, evlâdü’d-devle” diye meşhur olmuşlardı (İbnü’n-Nedîm, s. 163). İbn Ebû Tâhir devrinin önde gelen âlimlerinden hadis ve edebiyat dersleri aldı. Kendisi de zengin ailelerin çocuklarına ders verdi. Daha sonra kitap istinsah etmek üzere Bağdat’ta bir dükkân açtı. İstinsah ettiği kitapları satarken bir yandan da edebiyat ve şiirle meşgul oldu. Zamanının birçok edip ve şairiyle karşılaştı; Bağdat ve Sâmerrâ saraylarındaki devlet adamlarıyla yakın ilişki kurdu. Bazı âlimlerden hadis okudu, ahbâr üzerine çalıştı; böylece şiir, edebiyat, ahbâr ve tarih, kitâbet ve hadis ilimlerinde önemli şahsiyetlerden biri haline geldi. Kitâbü Seriḳāti’ş-şuʿarâʾ adlı eserinde bazı şairlerin şiirlerinin başkalarına ait olduğunu ortaya koyunca çok sayıda düşman kazandı. Bu arada Buhtürî’nin Ebû Temmâm’dan çaldığı şiirler hakkında bir eser kaleme aldıysa da başta Buhtürî olmak üzere bazı kimseler de onun başkalarının şiirlerini kendisine mal ettiğini ileri sürdüler ve şiirlerini eleştirdiler. Ancak Mes‘ûdî İbn Ebû Tâhir’in şiirlerini takdir etmiş ve bir kısmını eserlerine almıştır. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin el-Eġānî’sinde de İbn Ebû Tâhir’den bol miktarda iktibas vardır. Hatîb el-Bağdâdî onun bilgisinden, şiirlerinden ve rivayet ilimlerindeki dirayetinden övgüyle söz eder. Asıl şöhretini Bağdat tarihine dair yazdıklarıyla kazanan İbn Ebû Tâhir 28 Cemâziyelevvel 280’de (15 Ağustos 893) Bağdat’ta öldü ve Bâbüşşam’a defnedildi.

Eserleri. İbn Ebû Tâhir’in yaklaşık elli eser yazdığı kaydedilmektedir. Hakkında bilgi bulunan başlıca eserleri şunlardır:

1. Târîḫu (Kitâbü) Baġdâd. Bağdat’ın Mühtedî-Billâh devrine (869-870) kadar gelen tarihini ihtiva eder. Bilhassa Me’mûn devrinin asıl kaynaklarından olan kitap İslâm dünyasında yazılan şehir tarihlerinin ilk örneklerindendir. Hatîb el-Bağdâdî’nin eserinin giriş bölümünde verilen bilgiler kısmen buna dayanır. Târîḫu Baġdâd, edebiyat ve kültürle ilgili konulara geniş yer vermesi yanında siyasî tarih bakımından da önemlidir. Kitabın 204-218 (819-833) yıllarını kapsayan ve altıncı bölümü oluşturan IV. cildi zamanımıza ulaşabilmiştir. Taberî, Me’mûn devrini yazarken büyük ölçüde bu eserden faydalanmıştır. Eserde Tâhirîler’in kurucusu Tâhir b. Hüseyin ve oğlu Talha’nın valilik dönemi, Bâbek’e karşı gerçekleştirilen harekât, Horasan ve Kum’da çıkan isyanlar gibi konularda orijinal bilgiler vardır. İlk defa Hans Keller tarafından Almanca tercümesiyle birlikte Sechster Band des Kitāb Baġdād adıyla neşredilen (I-II, Leipzig 1908, 1958) ve Kate Chambers Seelye tarafından İngilizce’ye çevrilen eseri (New York 1920) daha sonra İzzet el-Attâr el-Hüseynî – Zâhid el-Kevserî yayımlamıştır (Kahire 1368/1949; Beyrut-Bağdat 1388/1968; Kahire 1972, 1415/1994). İbn Ebû Tâhir’in oğlu Ebü’l-Hüseyin Ubeydullah (ö. 313/925-26), Târîḫu Baġdâd’a Mu‘temid-Alellah’tan Muktedir-Billâh’a kadar gelen bir zeyil yazmıştır.

2. Kitâbü’l-Mens̱ûr ve’l-manẓûm. Antoloji mahiyetinde bir eserdir. İbnü’n-Nedîm, aslında on dört cilt olan bu eserin on üç cildinin mevcut olduğunu kaydeder (el-Fihrist, s. 163). Kitabın XI, XII ve XIV. ciltleri günümüze ulaşmıştır (nüshaları için bk. Sezgin, I, 349). Ebû Hayyân et-Tevhîdî kaynakları arasında bu eseri de zikretmektedir (el-Beṣâʾir ve’ẕ-ẕeḫâʾir, I, 3). Eserin bir kısmı Resâʾilü’l-büleġāʾ adıyla Muhammed Kürd Ali tarafından neşredilmiştir (Kahire 1331/1913). Belâġātü’n-nisâʾ adıyla bilinen ve sahasında ilk eser olan XI. cildin Tâhir el-Cezâirî (Kahire 1326), Ahmed el-Elfî (Kahire 1326/1908; Tunus 1985; Beyrut 1987) ve Dârü’n-nehdati’l-hadîse (Beyrut 1972) tarafından yapılmış neşirleri vardır. Eserden seçilen bazı parçalar Muhsin Gayyâz tarafından el-Ḳaṣâʾidü’l-müfredâtü’lletî lâ mes̱île lehâ adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 1977).

3. Kitâb fi’n-naġam ve ʿileli’l-Eġānî el-müsemmâ bi-Kitâbi’l-Âdâbi’r-refîʿa. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî bu eserden iktibaslarda bulunmuştur (el-Eġānî, IX, 40; Sezgin, I, 349).

4. Kitâbü’ş-Şuʿarâʾ. İbn Hacer’in zikrettiği eserin bir kısmı Ebü’l-Ferec el-İsfahânî ve Merzübânî tarafından iktibas edilmiştir (a.g.e., a.y.).

5. Aḫbârü’l-mülûk (İbn Ebü’l-Hadîd, X, 101; Sezgin, I, 349).

6. Kitâbü Seriḳāti’ş-şuʿarâʾ (İbnü’n-Nedîm, s. 163; Yâkūt, III, 90).

7. Aḫbâru Ebi’l-ʿAynâ (İbnü’n-Nedîm, s. 139).

8. Kitâbü Seriḳāti’l-Buḥtürî min Ebî Temmâm (İbn Ebû Tâhir’e nisbet edilen diğer eserler için bk. İbnü’n-Nedîm, s. 163-164; Yâkūt, III, 90-92).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 445 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.