İBN ECCEMED

Moritanya’nın güneybatısında bulunan İkîdî bölgesinde doğdu. Künyesinde yer alan Şemşevî nisbesi, VI. (XII.) yüzyılın sonlarında aralarında kan bağı olmadığı halde bazı dinî, ahlâkî ve siyasî ilkeler etrafında ittifak yapan beş kişinin neslinden gelenleri göstermek üzere “beş, beşli” anlamındaki “tşemş” kelimesine, onun bir alt kolunu anlatan Yedâlî ise “Ceddü Alî” anlamında olup bölgede Yeddâl şeklinde telaffuz edilen Yiddâc kelimesine dayanmaktadır (Yedâlî, s. 57; M. Muhtâr Vüld es-Sa‘d, I, 107-108). Babasının adı genellikle Eccemed, bazı kaynaklarda ise Ahmed olarak kaydedilir (M. Hayr Ramazan Yûsuf, I, 237). Çeşitli ilim dallarının yanı sıra edebiyat alanında da etkili olan köklü bir aileye mensuptur. İkiz kardeşi Ahmed hem bir fıkıh âlimi hem de Moritanya’nın tanınmış şairlerindendir.

Temel eğitimini aile içinde alan İbn Eccemed, Kur’an eğitimini annesi Meryem bint Abdullah Cenkî’den, fıkıh eğitimini kardeşi Ahmed’den, dil eğitimini bölgenin tanınmış dilcilerinden anne bir kardeşi Muhtâr b. Cenkî’den aldı. Usul, mantık ve beyan konusunda Muhammezün b. Mahand Bâbeh b. A‘beyd ed-Deymânî’den, siyer-i nebîde Muhammezün Fâl b. Emîn et-Temeklâvî’den, Kur’an ilimlerinde Muhammed Fâl b. Bûferra el-Hâccî’den faydalandı. Fıkıh öğrenimine Muhtâr b. Elümmâ el-Yedâlî’nin yanında devam etti. Muhammedû b. Muhammezün Fâl b. Müttâlî et-Tendeğî vasıtasıyla Kuzey Afrika’da yaygın olan Şâzelî tarikatına intisap etti. Doğduğu yerde suyun genellikle sahiplerinden izin alınmayan merkeplerle taşınmasını şüpheli gördüğünden daha kolay su elde edebileceği sahil kesimine, Moritanya’nın güneybatı sahilinde yer alan Trârze eyaletinin Âftût bölgesine göç etti (Muhammed b. Sîdî Muhammed Mevlây, s. 352). Burada kendini öğretim ve eser telifine hasretti. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Muhtâr b. Mahbûbî el-Yedâlî, Muhammed b. Bâr et-Tendeğî, Muhammed el-Emced b. Ebü’l-Meâlî el-Ya‘kūbî, Abdullah b. Nâbiga el-Entâbî, Şeyh b. Evvâh el-Ebîrî gibi isimler anılır. Dindar kişiliğiyle tanınan İbn Eccemed 1939’da, bazı kaynaklara göre ise 1940’ta vefat etti.

İbn Eccemed yaşadığı toplumda karşılaştığı problemleri bazı eserlerinde ele almış, toplumdaki fikrî ayrışmalarda mutedil beyanlarıyla tanınmıştır. XIX. yüzyılın ortalarında Moritanya’ya giren Fransa XX. yüzyılın başlarında ülke genelinde hâkimiyet sağlamış, bu süreçte Moritanya’yı da içerisine alacak şekilde Kuzey Afrika’da uyguladığı İslâm siyasetiyle (Kavas, sy. 6 [2000], s. 23-50) sadece askerî nüfuzla yetinmeyip bölgede uzun süre tutunmayı hedeflemiştir. Fransa’nın ortaya koyduğu çok yönlü siyasî hamleler bölge halklarında kısmen karşılık bulmuş, sömürgecilerden yana olma veya onlara karşı çıkma şeklinde iki eğilim ortaya çıkmıştı. Diğer taraftan I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlılar’ın yaptığı umumi cihad çağrısı mevcut kutuplaşmayı canlı tutan bir etki oluşturmuştur. Fransız sömürgeciliğinin beraberinde getirdiği sorunlarla da yüzleşmek zorunda kalan İbn Eccemed, sömürge yönetimine karşı benimsenecek tavırla ilgili görüşü sorulduğunda hıristiyanları/Fransızlar’ı gönülden dost edinmenin küfür, onlarla zâhiren dost görünmenin fısk olacağını, dinî ve şahsî bir güven ortamının sağlanması halinde Fransız hâkimiyetinin tutsaklık anlamına gelmeyeceğini söylemiş, Fransa’ya karşı cihadı ve hicreti savunanlara da şu anda durumun buna uygun olmadığını bildirmiştir. Aynı yıllarda Kuzey Afrika’da yayılmaya başlayan Ticâniyye’ye intisap edenlerin kendi tarikatlarını en üstün tarikat diye sunmaları halk arasında onlara karşı tepkiye yol açmıştır. Ticânîler’in bu görüşlerini bir sorun olarak görenler bununla ilgili rahatsızlıklarını İbn Eccemed’e iletince kendisi Ticâniyye cemaatinin fikirlerini savunan bir risâle kaleme almıştır.

Eserleri. Kaynaklarda İbn Eccemed’e nisbet edilen eserlerin büyük kısmı, Şinkīt bölgesinde “ihmirâr” denilen, temel metnin etrafına kırmızı mürekkeple yazılan tekmile ve açıklama niteliğindeki manzum eserlerin yanı sıra onun okuttuğu metinler üzerine not ettiği kısa açıklamaları ifade eden “turre” (çoğulu “turer”) şeklindedir (M. Muhtâr Vüld Ebbâh, Târîḫu’l-ḳırâʾât, s. 612).

Kur’an İlimleri. 1. el-Ġurerü’s-sevâṭıʿ fî teẕyîli’d-Düreri’l-levâmiʿ. İbn Berrî et-Tâzî’nin Nâfi‘ kıraatine dair eseri üzerine kaleme alınmış ihmirâr türü bir çalışmadır. Müellif İmam Nâfi‘in kıraati yanında diğer altı kıraati de zikretmiştir (eser hakkında bilgi ve iktibas edilen bazı kısımları için bk. a.g.e., s. 612-620). el-Ġurer, el-Ma‘hedü’l-âlî li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye (Nuakşot) tarafından 1993’te tahkik edilmiş, Muhammed Vüld Adî de esere dair bir tahkik ve inceleme çalışması yapmıştır (Dârü’l-hadîs el-Haseniyye, Rabat 1999). Müellifin aynı çalışma üzerine bir de şerhi bulunmaktadır.

2. Naẓmu imlâʾi mâ menne bihi’r-Raḥmân min vücûhi’l-ḳırâʾât ve’l-iʿrâb. Ukberî’nin eseriyle ilgili 3000 beyitten oluşan bir çalışmadır.

3. Naẓmu Müfhimâti’l-aḳrân fî mübhemâti’l-Ḳurʾân. Bu da Süyûtî’nin eseri üzerine yapılmış 819 beyitlik bir çalışmadır. Hatrî Vüld Hâmid eseri Nuakşot’taki el-Ma‘hedü’l-âlî li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye’de bitirme tezi olarak tahkik etmiştir.

4. Manẓûme fî tertîbi süveri’l-Ḳurʾân bi-ḥasebi’n-nüzûl.

5. Manẓûme fî tertîbi süveri’l-Ḳurʾân bi-ḥasebi ʿadedi’l-ây.

6. İʿrâbü cümeli’l-Ḳurʾân.

7. Ṭarîḳu’s-sedâd fî taḥḳīḳi emri’ḍ-ḍâd. Müellifin kıraate dair bu risâlesini Muhammezün b. Ahmed b. Mahbûbî tahkik etmiş (Nuakşot 2006), Vüld Ebbâh da tam metnini vermiştir (a.g.e., s. 735-741).

8. Naẓmü’l-vücûh ve’n-neẓâʾir li-meʿânî kelimeti’l-hüdâ fi’l-Ḳurʾân.

9. Naẓm fî beyâni mâ verede fi’l-Ḳurʾân mine’l-meʿânî. İbn Cüzey’in et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl’inden yararlanılarak yazılan bir manzumedir.

10. Naẓmü’l-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Yine Süyûtî’nin eseriyle ilgili bir çalışmadır.

11. Naẓm fî ḳırâʾâti’s-sebʿ.

12. İḥmirâr li-Teshîli’ş-Şâṭıbiyye ve şerḥuhâ.

13. Mekkiyyü’l-Ḳurʾân ve medeniyyüh.

Fıkıh. 1. Naẓm fi’l-uṣûl.

2. Şerḥu Tekmîli’l-Menhec. Meyyâre’nin, Zekkāk’ın el-Menhecü’l-münteḫab’ı üzerine kaleme aldığı Tekmîlü’l-Menhec’ine yazılmış bir şerhtir.

3. Ḫalîlü’l-ebyad. Muḫtaṣaru Ḫalîl üzerine yapılmış, daha ziyade lafızların tahliline dayanan bir şerh çalışmasıdır.

4. Tesdîdü’l-mütefekkir fî ibâhati külli şarâbin lâ yüskir. İbn Eccemed’in yaşadığı bölgede çayın dinî hükmü konusunda ortaya çıkan tartışmalara dairdir.

5. Risâle fî meşrûʿiyyeti’s-sedel.

6. Naẓmu fetâvâ ʿAbdilḳādir el-Fâsî. Ecvibe diye de bilinen fetva kitabının manzum hale getirilmiş şekli olup el-Ma‘hedü’l-âlî li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye tarafından 1988’de tahkik edilmiştir.

7. Fetâvâ Maḥanḍ Bâbeh b. Aʿbeyd ed-Deymânî. Bu eser de el-Ma‘hedü’l-âlî li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye tarafından tahkik edilmiştir.

8. Naẓmu fetâvâ Muḥammezin Fâl b. Müttâlî et-Tendeġī.

9. Naẓmu fetâvâ Sîdî ʿAbdillâh b. el-Ḥâc İbrâhîm el-ʿAlevî.

10. Risâle fi’ḍ-ḍamân.

11. Şerḥu ḳaṣîdeti’l-elġāzi’l-fıḳhiyye.

12. Naẓm fi’l-farḳ beyne’t-taḳlîd ve’l-iktidâʾi ve’t-tebaṣṣur ve’l-ictihâd. İbn Eccemed’in ayrıca dimâât/kısas ve diyet konusunda yayımlanmış bir eseri vardır (el-Ma‘hedü’l-âlî li’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-İslâmiyye, Nuakşot 1994).

Diğer Eserleri: Naẓm fî sebebi ḍalâli men ḍalle (akaidle ilgili bu eser için müellif bir ta‘lik kaleme almıştır); Ṭurre ʿalâ Muḥaṣṣıli’l-maḳāṣıd fi’l-ʿaḳāʾid (İbn Zekrî et-Tilimsânî’nin kelâma dair manzum eserine yazılmış kısa açıklamalardan oluşmaktadır); Naẓmu esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ; Naẓm fi’t-tevessül; Naẓmu menşeʾi’l-ġalaṭ; el-Mevâhibü’r-rabbâniyye fî iʿtiḳādi aḥseni’l-meẕâhibi’t-Ticâniyye; Şerḥ ʿalâ Ḫâtimeti’t-taṣavvuf li-Muḥammed el-Yedâlî; Ḳaṣîde tetenâvel envâʿa’l-bedîʿ (belâgat alanındaki bu eserine de müellifin bir şerhi vardır); Ḥilyetü’l-ifâde fî şerḥi Vesîleti’s-saʿâde; Nehrü’l-ʿaseli’l-muṣaffâ fî ḥükmi medḥi’n-nebî el-Muṣṭafâ; Naẓm fî târîḫi’d-düvel ve’l-aʿlâm; Manẓûme fî men saḥabû’n-nebiyye maʿa âbâʾihim ve ebnâʾihim; Taḥsînü’l-kelâm bi-ṣalâti’ş-şeyḫ ʿAbdisselâm; Taʿlîḳ ʿalâ Eẕkâri’n-Nevevî; Câlibetü’l-fellâḥ; Dürerü’l-lâḳiṭîn fî ḳażıyyeti’s-sâḳıṭîn; Şevâriḳu’l-envâr fî medḥi’n-nebiyyi’l-muḫtâr; Naẓm fi’t-târîḫ tenâvele fîhi baʿde’l-eḥdâs̱i’l-İslâmiyye; Naẓmu Ehli’ṣ-ṣuffe; Mesʾeletü’t-terbiye. İbn Eccemed’in ayrıca Muhammezün Fâl b. Müttâlî et-Tendeğî’nin Naẓmu aḫlâḳı’r-Resûl ve Naẓmu’ş-şühedâʾsı ile Muhammed Fâl b. Âkıl’in Ühbetü’l-münteṭıḳ fî ʿilmi’l-manṭıḳ adlı kitabı üzerine yaptığı ihmirâr çalışmaları bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 590-592 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.