İBN NAĞRÎLE

Kurtuba’da (Córdoba), Hz. Dâvûd soyundan geldiği rivayet edilen Mérida kökenli zengin bir aile içinde doğdu. Tam adı Şemuel (Samuel) ben Yosef ha-Levi ibn Nagrile (Nagrello) olup Arapça kaynaklarda Ebû İbrâhim İsmâil b. Yûsuf olarak yer alır, nesebi de farklı şekillerde yazılır. Yahudilik ve İslâm üzerine iyi bir eğitim aldı; Arap dili ve edebiyatını öğrendi, Hıristiyanlık’la ilgili eserler okudu. Hendese, astronomi, mantık gibi ilimleri tahsil etti. Grek felsefesine ve yahudi mistisizmine âşina oldu. İbrânîce’nin yanında Ârâmîce ve Arapça da biliyordu. Çalışmalarında Talmud önemli yer aldı. İspanya’yı Doğu okulları karşısında bir merkez haline getirdi. Ayrıca yahudi hukukunu sistemleştirmeye teşebbüs eden ilk kişidir. İleride İbn Meymûn’un hazırlayacağı inanç esaslarını bir şiirinde dile getirdi.

1013 yılında Berberîler’in Kurtuba’yı ele geçirmesi üzerine ailesiyle birlikte Malaga’ya (Mâleka) geçti, burada baharat ticaretiyle uğraştı. Güzel yazısı ve üslûbu sayesinde Gırnata şehir devletinde vezir kâtibi olarak görev aldı; vergi toplayıcısı, vezir yardımcısı oldu. 1027’de İspanya yahudilerine cemaat reisi (nagid) seçildi. 1030’ların başında Zîrî Hükümdarı Habbûs, İbn Nağrîle’yi malî işlerden sorumlu vezir tayin etti. 1038’de Habbûs’un ölümünden sonra oğulları arasında çıkan taht mücadelesinde Bâdîs’in yanında yer aldı. Bâdîs’in kazanması üzerine ordu kumandanlığına ve ordudan sorumlu vezirliğe getirildi. Bu görevini bir sefer esnasında ölünceye kadar sürdürdü.

İbn Nağrîle hakkında yapılan çalışmalarda onun ordu kumandanlığına yahudilerin XX. yüzyılın ilk çeyreğinde devletleşme sürecine girmelerinden sonra dikkat çekilmiştir. İbn Nağrîle yahudi kavminin savunucusu ve hâmisi olmuş, sadece İspanya’da değil Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki yahudi cemaatleriyle de yakından ilgilenmiştir. Kudüs’teki sinagoglara zeytinyağı sağlamış, muhtaç öğrencilere ve din âlimlerine para yardımında bulunmuştur. Mişna ve Talmud’u istinsah ettirmiş, bunları farklı bölgelerdeki yahudi cemaatlerine göndermiştir. Onun konumu ve yaptığı işler İspanyol yahudi cemaati arasında kendisi hakkında mesihlik spekülasyonuna sebebiyet vermiştir.

Eserleri. İbn Nağrîle Talmud, Halaka (yahudi hukuku) ve İbrânîce grameri alanında eser vermiş, ayrıca şiirler yazmıştır. Eserlerinden bazıları günümüze tam şekilde, bazıları parçalar halinde gelmiş, bir kısmı ise hiç ulaşmamıştır. Günümüze kadar gelen eserlerinden Ârâmîce, İbrânîce ve kısmen de olsa Arapça yazdığı anlaşılmaktadır. Muḫtaṣaru’t-Talmud ve Mavo ha-Talmud adlı iki eser kaleme almış, ikincisi Clavis Talmudica adıyla Latince’ye çevrilmiştir. İbrânîce gramerle ilgili -Kutsal Kitap için bir sözlük-tefsir gibi görülebilecek olan- el-İstiġnâ adlı bir eser, yine gramer üzerine çağdaşı İbn Cenâh’a reddiye mahiyetinde yirmi bir risâle yazmıştır. Vikuah adlı risâlesinde Kur’an’ı ve İslâmiyet’i eleştirmiştir. el-Ḥücce ve Resâʾilü’r-rüfaḳ adlı risâleleri de vardır. Hilheta Gevrata adlı eseri yahudi hukukuna dairdir. İspanya’da çağdaş yahudi din âlimlerinin çoğunu doğrudan etkileyen bu eserin Doğu’daki din bilginlerinin Halaka çalışmalarıyla ilgili hâkimiyetine son verdiği kabul edilmektedir. Eser, M. Margulies tarafından kısmen yeniden düzenlenerek Hilchot ha-Nagid adıyla neşredilmiştir (Jerusalem 1962).

Endülüs’ün dinî olmayan konularda da şiir yazan ilk önemli yahudi şairi olan İbn Nağrîle’nin şiirleri Ben Tehilim (ezoterik [derûnî] içerikli), Ben Mişley (âyin şiirleri) ve Ben Kohelet (felsefî meditasyon içerikli) adlı üç eserde toplanmıştır. Bu alanda Arapça’dan tercümeler yaptığı gibi bu dilde de yazmıştır. Şiirlerinde yüksek din, ırk ve soy hamâsetinin yer aldığı görülmektedir. Dâvûd’a, Süleyman Mâbedi’ne, Mesîh’e atıfta bulunmuş, yönettiği savaşları nazımla anlatmış, bunlarla İbrânî edebiyatına savaş şiirleri türünü kazandırmıştır. Şiirlerini A. E. Harkavi (Zikaron la-Rişonim ve-gam la-Aharonim, Petersburg 1879) ve H. Brody (Kol şirey R. Shemu’el ha-Nagid, Warsaw 1910) yayımlamış, ayrıca D. S. Sassoon tarafından üç cilt halinde neşredilmiştir (Divan Shemu’el ha-Nagid, Oxford 1934). A. M. Habermann Ben Tehilim’i (1947), S. Abramson Ben Mişley’i (1948) ve Ben Kohelet’i (1953) yayımlamıştır. Habermann onun savaş şiirlerini toplamış (Şirey ha-Milhama, Jerusalem 1963), D. Yarden şiirlerinin tamamını neşretmiştir (Divan Shemu’el ha-Nagid, Jerusalem 1966). İbn Nağrîle’nin şiirleri İngilizce’ye de çevrilmiştir (trc. Leon J. Weinberger, Jewish Prince in Moslem Spain: Selected Poems of Samuel Ibn Nagrela, Alabama UP 1973; trc. Peter Cole, Selected Poems of Shemu’el ha-Nagid, Princeton 1996).

İbn Nağrîle gençliğinde İbn Hazm ile (1011; Hâlidî’ye göre 1013) dinî konularda tartışmıştır. Fakat İbn Hazm’ın kendisine yazdığı meşhur reddiye bu görüşmenin ürünü değildir. Kur’an’da çelişkilerin bulunduğunu yazdığı risâlesi (Wasserstein böyle bir reddiyenin yazılmadığı görüşündedir; The Rise and Fall of the Party-Kings, s. 201-204) günümüze ulaşmamıştır. İbn Hazm görmediği bu risâleye diğer bir müslüman yazarın eserinden alıntılar yaparak cevap vermiş, ayrıca Yahudiliğe yönelik eleştirilerde bulunmuştur (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 595 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.