İBN SÂHİBÜSSALÂT

Muhtemelen dedelerinden birinin cami imamı (sâhibü’s-salât) olmasından dolayı İbn Sâhibüssalât diye meşhur olmuştur. Tahsil hayatı ve hocaları hakkında bilgi yoktur; Ebü’s-Saffâr diye bilinen Ebû Muhammed Abdullah b. Mugīs el-Ensârî el-Kurtubî ve İbn Haccâc Ebü’l-Hakem Abdurrahman el-Lahmî ondan ders almışlardır. Adına ilk defa İbn İzârî’nin kendisinden naklettiği, 545 (1150) yılında Muvahhidler Devleti’nin kurucusu Abdülmü’min el-Kûmî’nin Merakeş’ten Selâ’ya gidişiyle ilgili hâtırasında rastlanmakta (el-Beyânü’l-muġrib, s. 43-44), hayatının bundan sonraki kısmıyla ilgili bazı bilgiler ise eserinden öğrenilmektedir. Buna göre Muvahhidler’in ileri gelen vali ve kumandanlarından Ebû Muhammed Abdullah b. Ebû Hafs 10 Muharrem 557’de (30 Aralık 1161) Karmûne’yi (Carmona) aldığında zaferini tebrik edenler arasında İbn Sâhibüssalât da bulunuyordu. Aynı yıl Muvahhidler’in Endülüs’teki merkezinin Emevîler zamanındaki gibi Kurtuba (Córdoba) olması kararlaştırılınca kendisine kâtiplik önerildi; fakat bu görevi kabul etmeyip affını istedi. Bununla birlikte hayatını şehrin saygıdeğer şahsiyetlerden biri olarak sürdürdü; nitekim 12 Şevval 557’de (24 Eylül 1162) Kurtuba’ya gelen Abdülmü’min el-Kûmî’nin oğulları Seyyid Ebû Ya‘kūb Yûsuf ile Seyyid Ebû Saîd Osman’ı karşılayan heyet içerisinde onun da yer aldığı görülmektedir.

İbn Sâhibüssalât 560 (1165) yılında, Abdülmü’min el-Kûmî’nin ölümü üzerine (558/1163) yerine geçen Ebû Ya‘kūb Yûsuf ile kardeşleri Kurtuba Valisi Seyyid Ebû Saîd ve Seyyid Ebû Hafs arasında başlayan soğukluğu gidermek amacıyla Cebelitârık ve Merakeş’te yapılan toplantılara katıldı. Toplantılardan sonra Seyyid Ebû Hafs ve Seyyid Ebû Saîd Endülüs’e dönüş yolculuğuna çıktıkları halde İbn Sâhibüssalât Merakeş’te kalmaya devam etti. Bu arada Muvahhidî sarayında bulunan fakih Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Hatîb el-İşbîlî gibi âlimlerden yararlanma fırsatı buldu ve ilim çevrelerinin yanında sarayla da ilişkisini sürdürdü. 23 Zilhicce 560’ta (31 Ekim 1165) Muvahhidî kuvvetlerinin Benî Merdenîş’ten Muhammed b. Sa‘d’a karşı zafer kazandığı müjdesi geldiğinde Merakeş’te bulunuyordu (el-Men bi’l-imâme, s. 200). Bu haberden altı ay sonra İşbîliye’ye (Sevilla) vali tayin edilen Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû İbrâhim Endülüs’e doğru yola çıkarken İbn Sâhibüssalât da kafileye katıldı ve yeni vali ile yakın dostluk kurdu; onun Gırnata (Granada) valiliğine getirilmesinden sonra da yanına gitti.

566 (1170) yılının başlarında Merakeş’te bulunduğu anlaşılan İbn Sâhibüssalât, o sırada geçirdiği önemli bir hastalıktan yeni kurtulan Halife Ebû Ya‘kūb Yûsuf’un huzuruna çıkan bir heyete katıldı. Bu ziyaretten sonra çeşitli ihsanlara nâil oldu ve halifenin iyileşmesi münasebetiyle düzenlenen törenlere davet edildi. Onun, Endülüs’ten gelen yardım istekleri üzerine 4 Receb 566’da (13 Mart 1171) Merakeş’ten hareket eden halifenin beraberinde olduğu şüphesizdir; çünkü bu yolculuğu en ince ayrıntılarına kadar anlatmaktadır. İbn Sâhibüssalât’ın Endülüs’te de Ebû Ya‘kūb Yûsuf’tan ayrılmayıp çeşitli seyahat ve merasimlere, 567 (1172) yılında Vebze (Huete) seferine katıldıktan sonra ertesi yıl İşbîliye’ye gittiği anlaşılmaktadır. On yıl sonra da halifenin Sûs bölgesindeki isyancıların üzerine yaptığı harekâta iştirak etti. Tabip Ebû Bekir İbn Zühr ve filozof Ebü’l-Velîd İbn Rüşd ile beraber Tinmel’de bulunan Muvahhidî hareketinin lideri İbn Tûmert el-Mehdî’nin ve Muvahhidler’in ilk hükümdarı Abdülmü’min el-Kûmî’nin kabirlerini ziyaret etti. Daha sonra halifeyi karşılama töreni için İşbîliye’ye döndü; ardından da onun maiyetinde Şenterîn (Santarem)-Üşbûne (Lizbon) seferine çıktı (580/1184). İbn Sâhibüssalât’ın önemli bir yere sahip olduğu Muvahhidî sarayıyla ilgisi, Ebû Ya‘kūb’un bu sefer sırasında vuku bulan ölümünden sonra da devam etti. 594 (1198) yılında İşbîliye Ulucamii’nin tamamlanmak üzere olan inşaatını Halife Ebû Yûsuf el-Mansûr’la birlikte gezdi ve aynı yıl bu camiye hatip tayin edildi (İbn İzârî, s. 228); dolayısıyla ölüm tarihinin bu yıldan sonra olması gerekir.

Eserleri. 1. Kitâbü Târîḫi’l-men bi’l-imâme ʿale’l-müstażʿafîn bi-en ceʿalehümu’llāhu eʾimmeten ve ceʿalehümü’l-vâris̱în. Muvahhidler’in tarihi için temel kaynaklardan olan eser üç cilttir ve bunlardan birinci ile üçüncüsü kayıptır. 554-568 (1159-1173) yılları arasını kapsayan II. cildin yazma nüshası Oxford Bodleian Library’de bulunmaktadır (MS, Marsh, nr. 433). Bu kitaptan İbnü’l-Kattân el-Mağribî, İbn İzârî, İbnü’l-Ebbâr, İbn Abdülmelik, İbn Ebû Zer‘, Ali el-Ceznâî, Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, İbn Haldûn, Ahmed b. Muhammed el-Makkarî gibi birçok tarihçi faydalanmıştır. Abdülhâdî et-Tâzî tarafından el-Men bi’l-imâme adıyla neşredilen (Beyrut 1964) ve birkaç baskısı yapılan eser Muvahhidler’in siyasî tarihi yanında İslâm ve hıristiyan dünyası arasındaki ilişkilerle ilgili bilgiler, resmî mektuplar ve çeşitli yazışmalar, kasideler ihtiva etmesi açısından önemlidir. Bunun yanı sıra Muvahhidler Devleti’nin teşkilât yapısıyla, ülkedeki ilmî ve fikrî faaliyetlerle, iktisadî ve dinî hayatla ve mimariyle ilgili bilgiler de içermektedir.

2. S̱evretü’l-Mürîdîn (Târîḫu’l-Mürîdîn). Murâbıtlar’ın son yıllarında ortaya çıkan Ebü’l-Kāsım İbn Kasî liderliğindeki Mürîdîn hareketine dair olan eserin varlığı, müellifin el-Men bi’l-imâme’de atıfta bulunmasından öğrenilmektedir (s. 68, 129, 284, 321; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 22-26).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 299-300 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.