İBN SENED el-BASRÎ

1180 (1766) yılında Küveyt’in Feylekâ adasındaki Deşt köyünde doğdu. Ailesi aslen Necidli olup Benî Vâil kabilesinin Anze koluna mensuptur. İsim zinciri kendi eserlerinde ve biyografi kaynaklarının çoğunda Osman b. Sened şeklinde kaydedilir. Abdullah Âlü Bessâm bunu Osman b. Muhammed b. Ahmed b. Râşid b. Sened olarak verirken (ʿUlemâʾü Necd, V, 143) Adnan b. Sâlim b. Muhammed er-Rûmî aynı aileden çağdaş bazı âlimlerin kayıtlarına dayanarak başlıkta yer alan şekilde zikretmektedir (ʿUlemâʾü’l-Küveyt, s. 20, 525). Osman b. Sened ilk öğreniminin ardından ailesiyle birlikte Ahsâ şehrine göç etti. Ahsâ’da Abdullah b. Muhammed el-Beytûşî ve Mübârek b. Ali b. Hamed’den ders aldı. 1204’te (1789) Basra’ya giderek Câmiu’l-Kevvâz’da, Mahmûdiyye ve Halîliyye medreselerinde dil, din ve fen ilimlerini tahsil etti. Buradaki hocaları arasında Muhammed b. Ali b. Sellûm, Muhammed b. Abdullah b. Fîrûz et-Temîmî, İbrâhim b. Nâsır b. Cedîd ve Abdullah b. Şârih sayılır. 1214 (1799) yılından itibaren Bağdat’a gidip gelmeye başlayan İbn Sened orada Mercâniyye ve Süleymâniyye medreselerine devam etti. Basra’daki hocası Ali b. Muhammed Saîd es-Süveydî’den başka Mûsâ b. Sümeyke el-Bağdâdî, Muhammed Es‘ad el-Hayderî, Hille müftüsü Muhammed Emîn, Bağdat kadısı Ahmed el-Hayâtî gibi âlimlerden faydalandı. Şeyh Hâlid el-Bağdâdî’nin müridi oldu. Gittiği Halep, Dımaşk, Mekke ve Medine’deki âlimlerden de istifade etti. Daha sonra Basra’da Câmiu’l-Kevvâz’da, Mugāmisiyye, Mahmûdiyye, Halîliyye ve Rahmâniyye medreselerinde müderrislik yaptı. Ahmed b. Nûr el-Ensârî, Emîn el-Hulvânî, Abdüllatîf b. Sellûm, Abdürrezzâk b. Sellûm, Abdülvâhid Âlü Bâş A‘yân el-Abbâsî, Osman b. Mezîd el-Mezîd onun öğrencilerinden bazılarıdır. 1232’de (1817) Bağdat valisi olan Kölemen Dâvud Paşa’nın daveti üzerine Bağdat’a yerleşti. 19 Şevval 1242 (16 Mayıs 1827) tarihinde burada vefat etti ve Ma‘rûf-i Kerhî’nin türbesi civarına defnedildi. Bazı kaynaklarda vefat tarihi 1240 (1824), 1246, 1247, 1248, 1250 (1834) olarak da gösterilmektedir. İbn Sened’in kendisi gibi âlim olan Abdullah ve Abdülvehhâb adlı iki oğlu 1247’de (1831) Zübeyr’de vebadan ölmüştür.

Kaynaklarda İbn Sened’in özellikle dil ve edebiyat, hadis, fıkıh ve tarih alanlarında uzman, aynı zamanda iyi bir şair olduğu belirtilir. Mensur eserlerini “makāme” şeklinde kaleme aldığından kendisine zamanın Harîrî’si lakabı verilmiştir. İtikadda Eş‘arî olup kendi döneminde ortaya çıkan Vehhâbî hareketine karşı çeşitli eleştiriler yöneltmiş (Emîn el-Hulvânî, s. 80 vd.), bu yüzden Vehhâbî çevrelerince bazı eserleri sakıncalı bulunmuştur. Amelde Mâlikîliği benimsemekle birlikte bir kısım hocalarının Hanbelî olması ve Ahmed b. Hanbel’e methiye yazmasından dolayı bazı Hanbelî tabakat kitaplarında biyografisine yer verilmiştir (M. Cemîl eş-Şattî, s. 180-182).

Eserleri. İbn Sened değişik alanlarda çoğu manzum kırktan fazla eser kaleme almış, makāme tarzındaki mensur eserleri de secili olup şiirlerle süslenmiştir.

1. Meṭâliʿu’s-suʿûd bi-ṭîbi aḫbâri’l-vâlî Dâvûd. Bağdat Valisi Kölemen Dâvud Paşa’nın biyografisiyle ilgili eserde paşanın doğum tarihi olan 1188 (1774) yılından müellifin vefat ettiği 1242 (1827) yılına kadar Bağdat ve çevresinde meydana gelen olaylar kronolojik sırayla ele alınır ve bu arada pek çok kişinin biyografisine de yer verilir (nşr. İmâd Abdüsselâm Raûf – Süheyle Abdülmecîd el-Kaysî, Musul 1411/1991; nşr. İmâd Abdüsselâm Raûf, Beyrut 1431/2010). Emîn el-Hulvânî eseri ihtisar etmiştir (Muḫtaṣaru Târîḫi’ş-Şeyḫ ʿOs̱mân b. Sened el-Baṣrî, Bombay 1304/1887; Ḫamse ve ḫamsûne ʿâmen min târîḫi’l-ʿIrâḳ 1188 ilâ 1242 h., nşr. Muhibbüddin el-Hatîb, Kahire 1371).

2. Sebâʾikü’l-ʿasced fî aḫbâri Aḥmed necli Rızḳ el-Esʿad. Katar’da Zübâre’nin hayır sever tüccarlarından Ahmed b. Rızk’ın ve çevresindeki kırk iki zatın biyografisini içerir (Bombay 1306/1888, 1315/1897; nşr. Hasan b. Muhammed b. Ali Âlü Sânî, Devha 2007).

3. Aṣfa’l-mevârid min selsâli aḥvâli’l-İmâm Ḫâlid. Hâlid el-Bağdâdî’nin yanı sıra çağdaşlarından otuz civarında kişinin biyografisini ihtiva eder (Kahire 1313, kenarında Muhammed b. Süleyman el-Hanefî el-Bağdâdî’nin el-Ḥadîḳatü’n-nediyye fî âdâbi’ṭ-Ṭarîḳati’n-Naḳşibendiyye ve’l-behceti’l-Ḫâlidiyye adlı eseriyle birlikte). Ebû Bekir el-Ahsâî eseri en-Neşrü’l-verdî bi-aḫbâri Mevlânâ eş-Şeyḫ Ḫâlid en-Naḳşbendî el-Kürdî adıyla ihtisar etmiştir.

4. Dîvânü’ṣ-ṣârimi’l-ḳırḍâb fî naḥri men sebbe ekârime’ṣ-ṣıḥâb. Abbâsîler dönemi Şiî şairlerinden Di‘bil el-Huzâî’nin önde gelen bazı sahâbîleri hicvettiği şiirlerine reddiye olarak yazılan eser 2000’den fazla beyitten oluşur (bk. bibl.).

5. Ḳaṣîde fî ibṭâli’r-râbıṭa. Şeyhlerle râbıta kurmanın meşrû olmadığına dair kırk bir beyitlik bir kasidedir (nşr. Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, “eẕ-Ẕikru ve râbıṭatü’n-Naḳşbendiyye”, el-Menâr [XII/5, Haziran 1285/1909], s. 350-351). İbn Sened’in daha sonra bu görüşünden vazgeçtiği de nakledilmiştir (Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, I, 145).

6. Evḍaḥu’l-mesâlik fî fıḳhi’l-İmâm Mâlik. Ali b. Hızır b. Ahmed el-Amrûsî’nin Halîl b. İshak el-Cündî’ye ait el-Muḫtaṣar için yazdığı İḫtiṣârü’l-Muḫtaṣar’ını ziyâde ve izahlarla nazmettiği 2000 beyitlik eseridir (Bombay 1310).

7. Manẓûme fi’l-ḳavâʿidi’l-fıḳhiyye. Küllî fıkıh kaidelerinin anlatıldığı kırk üç beyitten ibarettir (nşr. Fehmî Ahmed Abdurrahman el-Kazzâz, Mecelletü Külliyyeti’l-İmâmi’l-Aʿẓam, sy. 13 [Bağdat 2011], s. 439-468).

8. Hidâyetü’l-ḥayrân fî keşfi ʿAvâmili’l-Cürcânî. Abdülkāhir el-Cürcânî’nin el-ʿAvâmilü’l-miʾe’sinin 159 beyitten oluşan manzum şeklidir (nşr. Abdullah Muhammed Âdem Ebû Nazîfe, Mecelletü Câmiʿati’l-İmâm Muḥammed b. Suʿûd el-İslâmiyye, sy. 17 [Riyad 1417/1996], s. 225-289). İbn Sened’in bu nazım üzerine bir şerh yazdığı belirtilmektedir.

İbn Sened’in yazma halinde olan veya kaynaklarda zikredilen diğer bazı eserleri de şunlardır: Manẓûme fî medḥi İmâmi Ehli’s-sünne Seyyidinâ el-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel, el-Ġurer fî vücûhi’l-ḳarneyni’s̱-s̱ânî ʿaşer ve’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer, Hâdi’s-saʿîd fî Cevhereti’t-tevḥîd (İbrâhim el-Lekānî’nin akaide dair Cevheretü’t-tevḥîd adlı 144 beyitlik manzumesinin tazmîni), Behcetü’l-baṣar ve şerhi el-Ġurer fî cebheti Behceti’l-baṣar (hadis usulü), Behcetü’n-naẓar fî naẓmi Nuḫbeti’l-fiker fî muṣṭalaḥi ehli’l-es̱er ve şerhi, eş-Şeẕerâtü’l-fâḫire fî naẓmi’l-Varaḳāti’n-nâḍıre (İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin fıkıh usulüne dair el-Varaḳāt adlı eserinin manzum şekli) ve şerhi, ed-Dürretü’s̱-s̱emîne ve’l-vâḍıḥatü’l-mübîne fî meẕhebi ʿâlimi’l-Medîne (Abdülbârî el-Aşmâvî’nin el-Muḳaddimetü’l-ʿAşmâviyye fî fıḳhi’s-sâdeti’l-Mâlikiyye’sinin manzum şekli), el-Fâʾiż fî ʿilmi’l-ferâʾiż, Naẓmü’ş-Şâfiye fî ʿilmi’t-taṣrîf Li’bni’l-Ḥâcib, Naẓmu Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb li’bn Hişâm (5000 küsur beyit), Naẓmü Ḳavâʿidi’l-iʿrâb li’bn Hişâm, Naẓmü’l-Ezheriyye fi’n-naḥv li-Ḫâlid el-Ezherî, Taʿlîḳāt ʿalâ Şerḥi’l-Kâfiye li’r-Raḍî el-Esterâbâdî, Naẓmü’l-istiʿâre, Cîdü’l-ʿarûż ve şerhi el-Cevherü’l-ferîd ʿale’l-Cîd, es-Selsâlü’ṣ-ṣâfî fî ʿilmi’l-ḳavâfî, Naẓmü’l-Kâfî fi’l-ʿarûż ve’l-ḳavâfî ve şerhi, Naẓmu Ḫulâṣati’l-ḥisâb li-Bahâʾiddîn el-ʿÂmilî ve şerhi, Naẓmü’n-Nuḫbe fi’l-ḥisâb ve şerhi (eserlerinin bir listesi için ayrıca bk. Abdullah b. Abdurrahman Âlü Bessâm, V, 147-151). Bazı kaynaklarda (Serkis, II, 1306; Ziriklî, IV, 206) İbn Sened’e nisbet edilen Tefhîmü’l-mütefehhim şerḥu Taʿlîmi’l-müteʿallim Şumnulu İsmâil Niyâzî’ye, Risâle fî âdâbi’l-baḥs̱i ve’l-münâẓara (Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 3880, vr. 67^b) Seyyid Şerîf el-Cürcânî’ye aittir. Bu yanlışlığın, risâlenin kenarındaki “li’s-Seyyidi’s-Sened” ibaresinin “li-İbni’s-Sened” şeklinde okunmasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Hâlid Sâlim Muhammed, eş-Şeyḫ ʿOs̱mân b. Sened el-ʿallâmetü’lleẕî vülide fî Cezîreti Feylekâ adıyla bir çalışma yapmıştır (Küveyt 1431/2010).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 597-598 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.