İBN USFÛR el-İŞBÎLÎ

597 (1200-1201) yılında İşbîliye’de (Sevilla) doğdu. Burada Ebû Ali eş-Şelevbîn ve Ebü’l-Hasan ed-Debbâc gibi âlimlerden dil ve edebiyat dersleri aldı. Derslerine on yıl devam ettiği Ebû Ali eş-Şelevbîn’den Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ını okudu. Öğrenimini tamamladıktan sonra İşbîliye’de ders vermeye başladı. İlmî bir konuda hocasıyla tartışıp araları açılınca İşbîliye’den ayrılarak Şerîş’e (Jerez) gitti. Şerîş’te, ayrıca Şezûne (Sedona), Mâleka (Malaga), Lûrka (Lorca) ve Mürsiye’de (Murcia) ders verdi. Bu derslerinde Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı, Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Îżâḥ’ı, Cezûlî’nin el-Muḳaddimetü’l-Cezûliyye’si ile Zeccâcî’nin el-Cümel’ini şerhetti. Öğrencileri arasında Saîd b. Hakem el-Kureşî et-Tabîrî, el-Kitâb’ın şârihlerinden Saffâr Kāsım b. Ali el-Batalyevsî, kıraat âlimi Ebû Abdullah Muhammed b. Ali eş-Şelevbîn es-Sagīr, Ebû Hayyân el-Endelüsî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ el-Yefrenî ve İbn Saîd el-Mağribî gibi tanınmış âlimler vardır.

Daha sonra Mağrib’e geçen İbn Usfûr Merakeş’te ve bazı büyük şehirlerde ders vermeyi sürdürdü. Ardından Tunus’a gidip orada hüküm süren Hafsî Emîri I. Muhammed el-Müstansır-Billâh ile görüştü. İbn Usfûr’a yakın ilgi gösteren emîr gittiği yerlere onu da beraberinde götürdü; ilmî çalışmalarını destekledi. Bir ara Endülüs’e dönen İbn Usfûr daha sonra tekrar Merakeş’e geldi, oradan Tunus’a geçti ve 669 (1270) yılında vefatına kadar burada yaşadı. İbn Usfûr’un ölüm tarihi bazı kaynaklarda 670 (1271) olarak verilmiştir. Onun ölüm sebebi hakkında farklı rivayetler bulunmaktadır. Bir rivayete göre kış mevsiminde bir gün Ebû Fihr bahçelerinde bir havuz kenarında Hafsî Sultanı I. Muhammed el-Müstansır’ın meclisinde bulunurken sultan başarılarıyla övünmeye başlayınca ona kendisi gibi âlimlerle de övünmesi gerektiğini söylemiş, buna öfkelenen sultan onu havuza attırmış ve havuzda uzun süre bekletilmesini emretmiştir. Bu olaydan üç gün sonra da vefat eden İbn Usfûr Mühennâ Mezarlığı’na defnedilmiştir.

İbnü’l-Müneyyir Nâsırüddin el-Kādî, İbn Usfûr için yazdığı mersiyede nahvin onunla sona erdiğini ifade etmiştir. Kaynaklarda İbn Usfûr’un, döneminde Arap dili ve edebiyatının en büyük otoritesi olduğu, dil meselelerinde doğru bulduğunu tercih etmeyi kendisine prensip edindiği kaydedilir. Bazı müellifler, onun nahiv dışında bir şey bilmediğini kaydetmekteyse de eserleri gerek nazım gerekse nesirde, dil, edebiyat ve edebî tenkit konularında geniş bilgi sahibi olduğunu ortaya koymaktadır.

Eserleri. 1. el-Mümtiʿ fi’t-taṣrîf. İşbîliye Emîri Ebû Bekir Abdullah b. Ebü’l-Asbağ’a takdim edilen esere müellif daha sonra birçok ilâve yapmış, Ebû Hayyân el-Endelüsî eserin bu ilâveli şekline el-Mümtiʿu’l-kebîr adını vermiştir. İbn Mâlik tarafından eleştirilen kitaba Ebû Hayyân da bazı ilâvelerde bulunmuştur. Ebû Hayyân’ın el-Mübdiʿ adlı eseri el-Mümtiʿin bir hulâsasıdır (nşr. Abdülhamîd Seyyid Tılib, Küveyt 1982). Fahreddin Kabâve el-Mümtiʿi iki cilt halinde neşrettiği gibi (Halep 1390/1970; Libya 1404/1983; Beyrut 1407/1987) İbn ʿUṣfûr ve’t-taṣrîf (Halep 1391/1971, ayrıca bk. bibl.) adlı kitabının büyük bir kısmını da (s. 145-292) el-Mümtiʿe ayırarak eserin önemi, muhtevası ve yazma nüshaları hakkında bilgi vermiştir.

2. el-Muḳarrib fi’n-naḥv. İbn Usfûr, kendisine şöhret kazandıran bu eserini Hafsî Emîri Yahyâ b. Abdülvâhid el-Hintâtî adına yazmıştır (nşr. Ahmed Abdüssettâr el-Cevârî – Abdullah el-Cübûrî, [baskı yeri yok] 1391/1971-1392/1972; nşr. Ya‘kūb el-Ganîm, Küveyt, ts.). Eser, başta müellifi olmak üzere birçok âlim tarafından şerh ve ihtisar edilmiştir. İbn Usfûr’a ait şerhin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (AY, nr. 6335). Tâceddin Ahmed b. Osman et-Türkmânî bu şerh üzerine bir ta‘lik yazmıştır. Ebû Hayyân el-Endelüsî el-Muḳarrib’i Taḳrîbü’l-Muḳarrib adıyla ihtisar etmiş (nşr. Afîf Abdurrahman, Beyrut 1983; nşr. Muhammed Câsim ed-Düleymî, Beyrut 1987) ve bunu et-Tedrîb fî tems̱îli’t-Taḳrîb (nşr. Nihâd Hasan, Bağdad 1987) adıyla şerhetmiştir. İbn Usfûr’un ihtisar ve şerh mahiyetinde Müs̱ülü’l-Muḳarrib adıyla eser hakkında yaptığı diğer bir çalışma Abdurrahman b. Muhammed el-Ammâr tarafından yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmış (1403, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye [Riyad]) ve eseri Ahmed Hasan Kehîl tahkik etmiştir. F. T. Salah da bu eserin tenkitli metnini doktora çalışması olarak hazırlamıştır (1984-1985, School of Oriental and African Studies, London). el-Muḳarrib ayrıca İbnü’n-Nehhâs el-Halebî ve çağdaş araştırmacılardan Ali Muhammed Fâhir tarafından şerhedilmiştir (Kahire 1990). İbnü’l-Hâc Ahmed b. Muhammed (el-Îrâdât ʿale’l-Muḳarrib), İbrâhim b. Ahmed b. Ahmed el-Ensârî el-Cezerî (el-Menhecü’l-muʿarrib fi’r-red ʿale’l-Muḳarrib) ve Hâzim el-Kartâcennî (Şeddü’z-zünnâr ʿalâ caḥfeleti’l-ḥimâr) gibi âlimler el-Muḳarrib’i çeşitli yönlerden eleştirmişlerdir.

3. Şerḥu’l-Cümel li’z-Zeccâcî (eş-Şerḥu’l-kebîr, Aḥkâmü İbn ʿUṣfûr). Zeccâcî’nin el-Cümelü’l-kübrâ adlı eserinin şerhi olup Sâhib Ca‘fer Ebû Cenâh tarafından yayımlanmıştır (I-II, Musul 1980; Bağdad 1400-1402/1980-1982). Ebû Hayyân, eseri el-Mevfûr fî taḥrîri Aḥkâmi İbn ʿUṣfûr (el-Mevfûr min şerḥi İbn ʿUṣfûr) adıyla ihtisar etmiştir. İbn Usfûr’un el-Cümel için üç ayrı şerh yazdığı kaydedilmektedir (Fahreddin Kabâve, s. 66-67).

4. Ḍarâʾirü’ş-şiʿr. İbn Usfûr, vezin ve kafiye gereği şiirlerde görülen bazı kural dışı tasarruflara dair bu eserini Hafsî Hükümdarı I. Muhammed el-Müstansır’ın isteği üzerine kaleme almıştır (nşr. Seyyid İbrâhim Muhammed, Beyrut 1980).

İbn Usfûr’un diğer eserleri şunlardır: Kitâbü’l-Muḳniʿ (Brockelmann, GAL Suppl., I, 546); es-Silk ve’l-ʿunvân ve mürâmü’l-lüʾlüʾ ve’l-ʿiḳyân (a.g.e., a.y.); Manẓûme fi’n-naḥv (Sadaka b. Nâsır b. Râşid el-Hanbelî eser üzerine şerh yazmıştır, a.g.e., a.y.); Îżâḥu’l-müşkil (Mutarrizî’nin el-Muġrib’inin şerhidir); el-Ezhâr; İnâretü’d-deyâcî; el-Bedîʿ (el-Muḳaddimetü’l-Cezûliyye’nin şerhidir); es-Sâlif ve’l-ʿiẕâr; Seriḳātü’ş-şuʿarâʾ; Şerḥu’l-eşʿâri’s-sitte; Şerḥu’l-Îżâḥ (Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Îżâḥ’ının şerhidir); Şerḥu’l-Ḥamâse (Ebû Temmâm’ın el-Ḥamâse’sinin şerhidir); Şerḥu Kitâbi Sîbeveyhi (Abdülkādir el-Bağdâdî Ḫizânetü’l-edeb’inde bu şerhten birçok nakil yapmıştır); Muḫtaṣarü’l-Ġurre; Muḫtârü’l-Muḥteseb (İbn Bâbeşâz’ın nahve dair el-Muḥteseb adlı eserinin şerhidir); el-Miftâḥ; el-Hilâl; Şerḥu Dîvâni’l-Mütenebbî (eserleri için ayrıca bk. el-Mümtiʿ, neşredenin girişi, I, 4-13; a.mlf., el-Muḳarrib, neşredenin girişi, I, 7-29; a.mlf., Ḍarâʾirü’ş-şiʿr, neşredenin girişi, s. 5-10). İbn Usfûr’un bir tefsir yazmaya başladığı, ancak bir cildini tamamlayabildiği rivayet edilmekte ve eserin daha önceki tefsirlerden farklı özellikler taşıdığı kaydedilmektedir (Ebü’l-Abbas el-Gabrînî, s. 318-319). Cemîl Abdullah el-Uveyda Menhecü İbn ʿUṣfûr el-İşbîlî fi’n-naḥv ve’t-taṣrîf adıyla bir doktora çalışması yapmış ve bu çalışmasına dair bir tanıtma yazısı yazmıştır (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 431-432 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.