İBN VAHŞİYYE

Hayatı ve eserleri üzerinde hayli tartışma bulunmakta, hatta yaşayıp yaşamadığı kesin olarak bilinmemektedir. İbnü’n-Nedîm’e göre gerçek bir şahsiyet olup X. yüzyılda Bağdat’ta yaşamıştır. Keldânî soyundan geldiği için çok iyi bildiği ve İbnü’n-Nedîm’in yanlışlıkla Nabatîce dediği Süryânîce’den Arapça’ya tercümeler yapmış, sihir, tılsım ve simya alanlarında birçok eser kaleme almıştır (el-Fihrist, s. 342, 433, 504). Ayrıca İbnü’n-Nedîm, İbn Vahşiyye’nin talebesi ve kâtibi olan Ebû Tâlib Ahmed b. Hüseyin b. Ali b. Ahmed b. Muhammed b. Abdülmelik ez-Zeyyât’ın kendi döneminde yaşadığını ve muhtemelen bir süre önce öldüğünü de söylemektedir ki (a.g.e., s. 433) bu durumda eğer isim zinciri hatasız verilmişse İbnü’z-Zeyyât’ın Şiî veziri Muhammed b. Abdülmelik b. Ebân’ın torununun torunu olması gerekir (EI² [İng.], III, 963). İbnü’n-Nedîm, İbn Vahşiyye’nin Mısırlı simyacı Osman b. Süveyd el-İhmîmî ile mektuplaştığını ve bazı konularda onunla tartıştığını da söyler (el-Fihrist, s. 505). Ancak eserinin 433. sayfasında bu Mısırlı simyacıdan Selâme b. Süleyman el-İhmîmî diye söz etmesi aktardığı bilginin doğruluğu hakkında şüphe uyandırmaktadır. Öte yandan onun iki ayrı başlık altında verdiği İbn Vahşiyye’nin soy kütüğünde yer alan isim zincirinde de bazı farklılıklar görülmekte ve eserde bu şahıslar hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bu hususların, İbn Vahşiyye’nin gerçekten yaşadığı konusunda şüpheye yol açmasına karşılık el-Filâḥatü’n-Nabaṭiyye’nin girişinde kitabın İbn Vahşiyye tarafından 291’de (904) Arapça’ya çevrildiğinin ve 318’de (930) İbnü’z-Zeyyât’a yazdırıldığının belirtilmesi (I, 5) İbnü’n-Nedîm’in verdiği bilgileri destekler niteliktedir.

İbn Vahşiyye’nin eserlerinde yer yer Kur’ân-ı Kerîm’den ve hadislerden örnekler vermesine ve İslâmî değerlere karşı son derece saygılı davranmasına bakılırsa onun -veya bu eserleri kaleme alan şahsın- müslüman olduğu ileri sürülebilir. Nitekim İbnü’n-Nedîm ondan “sûfî” diye bahseder. Fakat o dönemde simya ve tılsım gibi gizli ilimlerle uğraşanların da sûfî nisbesiyle anıldığı dikkate alınırsa bu ifadenin tasavvufu içermediği söylenebilir.

XIX. yüzyılda İbn Vahşiyye ve ona nisbet edilen eserler üzerine başlatılan tartışmalar günümüzde de sürdürülmektedir. Bu konudaki tezleri dört grupta toplamak mümkündür: a) İbn Vahşiyye eski Keldânî eserlerini Arapça’ya çeviren bir mütercimdir. b) Söz konusu eserler apokrif olup İbn Vahşiyye tarafından kaleme alınmıştır. c) Gerçek müellif Ebû Tâlib İbnü’z-Zeyyât’tır; ancak yazdıklarını İbn Vahşiyye’ye isnat etmiştir. d) İbn Vahşiyye diye bir şahıs yoktur; bu hayalî kişiliği İbnü’z-Zeyyât ortaya atmıştır (Sezgin, IV, 326-327).

Eserleri. Klasik ve modern literatürde İbn Vahşiyye’ye nisbet edilen yirmiyi aşkın eserden günümüze ulaşanları şunlardır:

1. el-Filâḥatü’n-Nabaṭiyye. İbn Vahşiyye adıyla özdeşleşen bu eser İslâm öncesi dönemlerde Yakındoğu’da yaşayan halkların tarım, botanik, coğrafya ve astronomi hakkındaki bilgi ve kültürlerini yansıtan en önemli kaynaktır. İbn Vahşiyye, kitabın girişinde öğrencisi İbnü’z-Zeyyât’a kadîm Keldânî ilim ve kültürünün unutulmaya yüz tuttuğundan yakınır. Bu duruma gönlünün razı olmadığını, zira kendisinin de Keldânî soyundan geldiğini söyledikten sonra bu eseri nasıl elde ettiğini anlatır (I, 5-8). Ona göre kitabın asıl adı İflâḥu’l-arż ve ıṣlâḥu’z-zeriʾ ve’ş-şecer ve’s̱-s̱imâr ve defʿu’l-âfâti ʿanhâ’dır ve üç müellifi vardır; ilk kısmını yazan Sağris adlı Ken‘anlılar zamanında yaşamış birinin bıraktığı yerden Yantuşar adındaki başka biri devam ettirmiş, nihayet Kusâmî denilen bir âlim onu tamamlamıştır. Kendisi de eseri 291’de (904) Bağdat’ta tercüme etmiş ve yirmi altı yıl sonra talebesi İbnü’z-Zeyyât’a yazdırmıştır (I, 9). 1835’ten 1875’e kadar şarkiyatçılar arasında hararetli tartışmalara konu olan kitap, dil ve üslûp bakımından ana dili Arapça olan birinin kaleminden çıkmışa benzememektedir. Quatremère’e göre milâttan önce VI. yüzyılda Nebukadnezzar (bk. BUHTUNNASR) döneminin ürünüdür; Chwolson milâttan önce XIV., Meyer milâttan sonra I. yüzyıla yerleştirir. Ernest Renan ise onun III-IV. yüzyıl Doğu Helenizmi’nin Sâbiî veya Mendâî ürünü olduğunu savunur. Buna karşı von Gutschmid, içerdiği bazı hıristiyanî unsurlardan hareketle sahteliğini ve İbn Vahşiyye’nin mütercimi değil müellifi sayılması gerektiğini iddia ederek X. yüzyılda yazıldığını söyler. Daha sonra Theodor Nöldeke, Carlo A. Nallino ve Brockelmann, von Gutschmid’in bu tezini tartışırlar; özellikle Nöldeke, kitabın İbnü’z-Zeyyât tarafından yazılıp İbn Vahşiyye’ye isnat edildiğini ileri sürer. Onların arkasından Paul E. Kraus, İbn Vahşiyye adında birinin bulunmadığı, eserin tamamen İbnü’z-Zeyyât tarafından meydana getirildiği iddiasını ortaya atar. Fuat Sezgin’e göre İslâm’ın zuhurundan önce el-Filâḥatü’n-Nabaṭiyye’nin Grekçe’si de Orta ve Doğu Akdeniz çevresinde yaygın haldeydi (The Book of Nabatean Agriculture, neşredenin girişi). Çeşitli bölümlere ayrılan el-Filâḥatü’n-Nabaṭiyye’nin Fuat Sezgin tarafından yedi cilt halinde tıpkıbasımı yapıldıktan sonra (bk. bibl.) Tevfik Fehd ilmî neşrini gerçekleştirdi (I, Dımaşk 1993; II, 1995). Daha önce eserin hurma ağacıyla ilgili bölümünü İbrâhim es-Sâmerrâî Kitâbü’n-Naḫl adıyla yayımlamıştı (el-Mevrid, I/1-2 [Bağdad 1971]).

2. Şevḳu’l-müstehâm fî maʿrifeti rumûzi’l-aḳlâm. İbrânî, Grek ve Hint kültürlerinde meşhur bazı şahıslara atfedilmiş, burç ve gezegenlerin sembolü sayılan doksan üç gizli (mestûr) alfabeyi içermektedir. Büyü ve tılsım yapımında kullanıldığı bilinen şifre mahiyetindeki bu yazılar genellikle bâtınî eğilim taşıyanların ilgisini çekmiştir. Eser Joseph F. von Hammer-Purgstall tarafından yayımlanmıştır (London 1806).

3. Kitâbü Tenkelûşe el-Bâbilî fî ṣuveri burûci’l-felek ve mâ tedüllü ʿaleyhi min aḥvâli’l-mevlûdîn. Bâbil kültürüne ait olan eserin müellifi, yedi gezegeni sembolize etmek üzere yapılan yedi tapınaktan birinin bakımıyla görevli Tenkelûşe adındaki bir bilgindir (İbnü’n-Nedîm, s. 377). Milâttan sonra I. yüzyıl civarında yazıldığı sanılan eser Arapça’dan önce VI. yüzyılda Pehlevîce’ye tercüme edilmiştir.

4. Kitâbü’s-Sümûm. Zehirlerle ilgili iki ayrı risâlenin bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur; bunlardan ilki Akukukalı Suhab Sat’a, ikincisi Yerbûke en-Nabatî’ye aittir. Cündişâpûr tıp çevrelerince kullanılan zehirlere dair bir el kitabı mahiyetindeki eser bakma ile öldüren şeyler, korkutan seslerin yol açtığı ölümler, koklamak suretiyle öldüren zehirler, yeme ve içme yoluyla öldüren şeyler, dokunulduğunda öldüren zehirler gibi çeşitli bölümlere ayrılmıştır. Sekizinci bölümden sonrası yılan, akrep ve örümcek sokmalarının sebep olduğu zehirlenmelerle kuduz köpek ısırmasının yol açtığı ölümleri anlatmaktadır. Martin Levey kitabı İngilizce’ye çevirerek The Book on Poison of Ibn Vahshīya and its Relation to Early Indian and Greek Test adıyla yayımlamıştır (Philadelphia 1966).

5. Kitâbü’l-Edvâr el-kebîr ʿalâ meẕhebi’n-Nabaṭ (el-Uṣûlü’l-kebîr). Simyaya dair olup dokuz risâleden meydana gelmiştir. İbnü’l-Mitrân esere İḫtiṣâru Kitâbi’l-Edvâr li’l-İskenderâniyyîn adıyla bir muhtasar yazmıştır.

6. Esrârü’l-felek. İbn Vahşiyye, el-Filâḥatü’n-Nabaṭiyye’nin mukaddimesinde adını Kitâbü Devenây el-Bâbilî fî esrâri’l-felek ve’l-aḥkâm ʿale’l-ḥavâdis̱ min ḥarekâti’n-nücûm şeklinde verir ve Arapça’ya çevirdiği ilk kitap olduğunu, asıl metnin 2000 varak tuttuğunu ve uzunluğundan dolayı sadece baş kısmından bir bölümü tercümeyle yetindiğini söyler (I, 8).

Kaynaklarda İbn Vahşiyye’ye isnat edilen diğer eserler de şunlardır: Esrâru ʿUṭârid, Uṣûlü’l-ḥikme, er-Riyâse fî ʿilmi’l-firâse, Risâle fî maʿrifeti’l-ḥacer, Sidretü’l-müntehâ, eş-Şevâhid fi’l-ḥaceri’l-vâḥid, eṭ-Ṭılsımât, Kitâbü Bâlînûs el-Ḥakîm, Keşfü’r-rumûz ve işâretü’l-ḥükemâʾ ile’l-ḥaceri’l-aʿẓam, Meṭâliʿu’l-envâr fi’l-ḥikme, el-Vâżıḥ fî tertîbi’l-ʿameli’l-vâżıḥ, el-Heyâkil ve’t-temâs̱il (İbn Vahşiyye’nin eserleri için bk. İbnü’n-Nedîm, s. 433, 504-505; Sezgin, IV, 282-283; VII, 77-79, 161; EI² [İng.], III, 964-965; DMBİ, V, 68-69).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 436-438 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.