İBNÜ’l-A‘RÂBÎ, Ebû Abdullah

150 (767) yılında Kûfe’de doğdu. Babası Hindistan’ın Sind bölgesinden gelen bir köledir; annesi de Arap değildir. İbnü’l-A‘râbî künyesi ona lugat, ahbâr, şiir ve emsâl dinleyip tesbit etmek için çöl Arapları ile sürekli ilişki içerisinde bulunmasından dolayı verilmiştir. İbnü’l-A‘râbî, küçük yaşta babasının vefatı üzerine annesiyle evlenen şiir râvisi Mufaddal ed-Dabbî’nin himayesinde büyüdü. Başta üvey babası olmak üzere Ali b. Hamza el-Kisâî, Ebû Muâviye ed-Darîr, Kāsım b. Ma‘n, Ebû Zeyd el-Ensârî, Ebû Ziyâd el-Kilâbî, Heysem b. Adî, Ebü’l-Mücîb er-Rebeî, İbnü’l-Kelbî gibi birçok âlimden şiir ve ensâba, garîb ve nâdir lugatlara dair dersler aldı. Mufaddal ed-Dabbî’nin şiir antolojisi el-Mufaḍḍaliyyât’ını, nahiv ve lugat dersleri aldığı Kisâî’nin en-Nevâdir’ini kendilerinden dinleyip rivayet etti. Güçlü hâfızası sayesinde çok sayıda garîb ve nâdir kelime ezberleyerek bu alanda üstat olduğunu herkese kabul ettirdi. Kûfe civarına konaklamak üzere Yemâme’den gelen bedevîlerden, özellikle Benî Esed ve Benî Ukayl’den yıllarca lugat, emsal, şiir, ahbâr dinleyip tesbit etti; bu alanlarda ve eyyâm-ı Arab hususunda geniş bilgi sahibi oldu.

Bağdat’ın güneybatısında bir camide verdiği derslerden aldığı ücretle geçimini sağlamaya çalışan İbnü’l-A‘râbî’nin büyük ilgiyle izlenen derslerine çok sayıda öğrencinin katıldığı, öğrencilerine elinde hiçbir kitap olmadan güçlü hâfızasına dayanarak lugat, garîb, nevâdir, şiir, ahbâr ve ensâba dair notlar tutturduğu kaydedilmektedir. Öğrencileri arasında Sa‘leb, Câhiz, İbnü’s-Sikkît, İbrâhim el-Harbî, Ebû İkrime ed-Dabbî, Muhammed b. Habîb, Belâzürî, Osman b. Saîd ed-Dârimî, Mufaddal b. Seleme gibi ünlü âlimler bulunmaktadır. en-Nevâdir’ini kendisinden Sa‘leb, Abdullah et-Teymî ve Muhammed b. Habîb rivayet etmiştir. Ondan en çok istifade eden Sa‘leb’dir. Kaynakların dindar ve dürüst bir kimse olarak tanıttığı İbnü’l-A‘râbî Sâmerrâ’da vefat etti. Ölüm yılı olarak 230 (845), 232, 233 tarihleri de verilmekle birlikte doğrusu 231 (846) olmalıdır. Topal ve şaşı olduğu söyleniyorsa da (İbnü’l-Kıftî, III, 133) öğrencisi ve yakın dostu Câhiz’in el-Burṣân ve’l-ʿurcân ve’l-ʿumyân ve’l-ḥûlân adlı eserinde adı geçmemektedir.

İbnü’l-A‘râbî’nin halifeler ve devlet adamları nezdinde itibarı yüksekti. Şiirlerde geçen, herkesin kolaylıkla anlayamayacağı garîb ve nâdir kelimelerin açıklamasını bizzat kendisinden dinler ve onu çeşitli hediyelerle ödüllendirirlerdi. Nitekim bir defasında Halife Vâsiḳ-Billâh’tan 10.000 dirhem, Me’mûn’dan da 5000 dirhem değerinde bir hediye almıştı. Kûfe dil mektebinin önde gelen âlimlerinden olan İbnü’l-A‘râbî, Basra dil mektebinin iki ünlü dilcisi Ebû Ubeyde ile Asmaî’nin rivayetlerini sıhhatli bulmazdı. Hatta Asmaî’nin bir rivayeti hakkında bu rivayetin tam aksini bin fasih bedevîden dinlemiş olduğunu söylemiştir. Lugat kitaplarında İbnü’l-A‘râbî’den yapılan birçok rivayet ve nakil mevcut olup adının geçmediği sözlük hemen hemen yok gibidir. Bununla beraber ileri sürdüğü nahiv kuralları ve otorite sayıldığı garîb ve nâdir kelimeler hakkında birçok yanlışı tesbit edilmiştir.

Eserleri. Kaynaklarda İbnü’l-A‘râbî’nin otuzu aşkın kitap ve risâlesi bulunduğu kaydedilmektedir. Zamanımıza ulaştığı bilinen başlıca eserleri şunlardır:

1. Esmâʾü ḫayli’l-ʿArab ve fürsânihâ. Eski Arap kabilelerinin özel adlarla anılan meşhur atlarının isimleri, binicileri, onlar hakkındaki haber ve şiirlerle bu şiirlerde geçen garîb kelimelerin açıklanması ve eyyâmü’l-Arab’a dair bilgiler içeren eser dil, edebiyat ve tarih açısından önemlidir (nşr. Levi Della Vida, Leiden 1928; nşr. Nûrî Hammûdî el-Kaysî – Hâtim Sâlih ed-Dâmin, MMİIr., XXXV/2 [Bağdad 1404/1984], s. 249-330; nşr. M. Abdülkādir Ahmed, Kahire 1404/1984). Eser ayrıca yine Nûrî Hammûdî el-Kaysî Hâtim Sâlih ed-Dâmin tarafından İbnü’l-Kelbî’nin Nesebü’l-Ḫayl’i ile birlikte Kitâbân fi’l-ḫayl adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 1407/1987).

2. Kitâbü’l-Biʾr. Kuyuların kazımı, çeşitleri, suları, aletleri etrafındaki lugat ve şiirleri ihtiva eden eseri Mahmûd Şükrî el-Âlûsî (Mecelletü’l-Muḳtebes, sy. VI [Dımaşk 1922], s. 3-9), Nûrî Hammûdî el-Kaysî (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, IX [Bağdad 1966], s. 349-367) ve Ramazan Abdüttevvâb (Kahire 1970) neşretmiştir.

3. Kitâbü’l-Fâżıl fi’l-edeb. Mersiye temasında şiir parçalarından meydana gelen bir mecmua olup William Wright tarafından yayımlanmıştır (Leiden 1859). Eserin Kudüs Hâlidiyye Kütüphanesi’nde (nr. 45/3) bir nüshası mevcuttur.

4. Nevâdiru İbni’l-Aʿrâbî. Kudüs Hâlidiyye Kütüphanesi’nde ve Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de yazma nüshaları bulunan eserin bir kısmı Kâmil Saîd Avvâd tarafından yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiştir (1976 [Bağdad], Külliyyetü’l-âdâb). Ayrıca Şam Umumi Kütüphanesi’nde (nr. 23, 280) bir nüshası mevcut olan Kitâbü’l-Muʿcem de ona nisbet edilmektedir. Bazı mersiyeleri ihtiva eden ve William Wright tarafından Cürzetü’l-ḥâṭıb ve tuḥfetü’ṭ-ṭâlib içinde yayımlanan (Leiden 1859, s. 67-122) Muḳaṭṭaʿât merâs̱in li-baʿżi’l-ʿArab adlı eserin İbnü’l-A‘râbî’ye aidiyeti ise şüphelidir.

Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Kitâbü’l-Envâʾ, Ṣıfatü’n-naḫl, Ṣıfatü’z-zerʿ, Ṣıfatü’d-dirʿ, Kitâbü’n-Nebt ve’l-baḳl, Kitâbü’n-Nebât, Kitâbü’ẕ-Ẕübâb (Ẕiʾâb), Kitâbü’l-Elfâẓ, Kitâbü Nevâdiri’z-Zübeyriyyîn, Kitâbü Nevâdiri Benî Faḳʿas, Kitâbü’l-Emâlî, Ebyâtü’l-meʿânî, Meʿâni’ş-şiʿr, Târîḫu’l-ḳabâʾil, Medḥu’l-ḳabâʾil, Tefsîrü’l-ems̱âl, Kitâbü Efʿale, Ġarîbü’l-ḥadîs̱, Kitâbü’l-Fevâʾid, Kitâbü’l-Muʿâḳabât, Kitâbü Men nüsibe mine’ş-şuʿarâʾ ilâ ümmihâ, Kitâbü Kerâmâti’l-evliyâʾ, Kitâbü’l-Ems̱âl, Kitâbü’l-Ḫayl, Nesebü’l-ḫayl. Ayrıca Cerîr b. Atıyye, Ferezdak, Hansâ, Hutay’e, Rü’be b. Accâc, Ebû Züeyb el-Hüzelî, Adî b. Zeyd, Ertât b. Süheyye, Ebû Mihcen es-Sekafî, Nemir b. Tevleb, İbnü’t-Tasariyye, Sürâka el-Bârikī, Amr b. Ma‘dîkerib gibi şairlerin divanları İbnü’l-A‘râbî tarafından rivayet edilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 487-488 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.