İBNÜ’l-HASÎB

Hayatı hakkında İran asıllı olduğu ve uzun süre Kûfe’de yaşadığı dışında bilgi yoktur. İbn Tâvûs, diğer biyografi yazarlarından farklı biçimde onun künyesini Ebü’l-Hüseyin İbn Ebü’l-Hasîb, nisbesini de Kummî şeklinde vermektedir (Ferecü’l-mehmûm, s. 129). Batı’da Alkasin Filius Alkasit, daha yaygın bir kullanımla Albubather veya Alkasan adlarıyla ve Latince “auctor astronomiae perspicuus” (astronominin tartışılmaz üstadı) unvanıyla tanınmıştır. Kaynaklar ölüm tarihiyle ilgili herhangi bir bilgi vermemekte, sadece Bağdatlı İsmâil Paşa onun 190’da (806) vefat ettiğini yazmaktadır (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 265). Fakat bizzat İbnü’l-Hasîb, el-Kârimihter adlı eserinin “Kitâbü’l-Mevâlid” bölümünde müneccim Ebü’l-Anbes es-Saymerî’nin 230 (844) yılında ziyaretine geldiğini ve kendisiyle yıldızlarla ilgili bir mesele hakkında görüştüğünü bildirmekte (vr. 60^a), yine aynı eserde muhtemelen 252’de (866) ölen Ya‘kūb b. İshak el-Kindî’den de “merhum” diye sözetmektedir (vr. 88^b). Bu ifadeler, onun III. (IX.) yüzyılın ikinci yarısında hayatta olduğunu ortaya koymaktadır.

İbnü’l-Hasîb, kuramsal astronomi ve meteorolojiyle ilgilenerek yıldızlarla gezegenlerin konumu ve yeryüzünde meydana gelen olaylara etkileri gibi hususlarda akıl ve bilim dışı yorumlara girdi ve daha çok kehanet konusuyla uğraşıp geleceğe yönelik pek çok iddiada bulundu. Fakat İbnü’l-Kıftî onun müneccimliğini eleştirmiş ve kehanetlerinin doğru çıkmadığını söylemiştir (İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 114). Bununla birlikte İbnü’l-Hasîb, astroloji konusunda farklı kültür ve medeniyetler üzerinde çok etkili olmuş, yazdıkları Hermetik literatürün önemli bir parçası haline gelmiştir.

Eserleri. 1. el-Kârimihter (Kâr-ı Mihter). Astronomi, meteoroloji ve astrolojiyle ilgili ansiklopedik bir çalışmadır. İbnü’n-Nedîm eserin “Kitâbü’l-Medḫal ilâ ʿilmi’l-heyʾe, Kitâbü Taḥvîli sini’l-ʿâlem, Kitâbü’l-Mevâlid” ve “Kitâbü Taḥvîli sini’l-mevâlid” bölümlerinden oluştuğunu belirtmekte, İbnü’l-Kıftî ve Bağdatlı İsmâil Paşa gibi bazı müellifler ise bunların el-Kârimihter’den ayrı birer kitap olduğunu kabul etmektedirler. Eserin günümüze ulaşan bölümleri astrolojiyle ilgili “Kitâbü’l-Mevâlid” ile “Kitâbü Taḥvîli sini’l-mevâlid” adlı kısımlarıdır. Mevcut metinler içerisinde güneşin burçlara girmesi, rüzgârların hareket ve şiddetleri, hava sıcaklıklarının değişimi, bulutların teşekkülü ve yağışlar gibi astronomi ve meteoroloji konuları yer almakla birlikte eserin büyük bir bölümü yıldız ve gezegenlerin konumları ile yeryüzünde meydana gelen olaylar arasındaki ilişkiye ayrılmıştır. Bu çerçevede eser insanın doğumu, cinsiyeti, karakteri ve mizacı, ilmî ve fikrî yönelimi, inancı, meslekî başarısı, evliliği, başına gelecek iyilikler ve kötülükler, çocuklarının sayısı, durumları ve nasıl bir şekilde öleceği gibi pek çok hususu burçlar ve yıldızlarla ilişkilendirmekte ve bütün bu olaylardaki belirleyici etkinin onlara ait olduğunu ifade etmektedir. Kitap aynı zamanda toplumları ilgilendiren iyilik, kötülük, kıtlık, hastalık ve hatta kötü yönetim ve yöneticilerin ortaya çıkması gibi olaylarda da bu etkinin sebeplerini ve sonuçlarını etraflı bir biçimde açıklamaktadır. İbnü’l-Hasîb’in faydalandığı kaynaklar arasında Hermetik külliyat ve Dorotheos, Batlamyus, Valens, Perser Andarzagar, Ebü’l-Anbes es-Saymerî, Hasan b. Sehl ve Kindî gibi müellifler zikredilebilir. Gerek İslâm dünyasında gerekse Batı’da çok etkili olan eserin günümüze ulaşan her iki bölümünün de çeşitli yazma nüshaları mevcuttur. Süleymaniye Kütüphanesi’nde ikisi bir arada (Hamidiye, nr. 856) ve eksik parçalar halinde (Fâtih, nr. 5411/2, 5411/7) bulunurken Dublin’de yine iki bölüm birlikte (Chester Beatty Library, nr. 5399) ve Escurial Library’de (nr. 940, 978) sadece Kitâbü’l-Mevâlid, el-Muḳnî fi’l-mevâlid adıyla yer almaktadır. Kitâbü’l-Mevâlid, Canonicus Salio (Salomon) tarafından Padua’da XIII. yüzyılın başlarında Latince’ye tercüme edilerek De nativitatibus ve Liber genethliacus sive de nativitatibus (Sarton, I, 603) adlarıyla birkaç defa basılmış (Venedik 1492, 1493, 1501; Nürnberg 1540), ayrıca İshak Ebü’l-Hayr tarafından 1498’de İbrânîce’ye çevrilmiştir. Kitâbü Taḥvîli sini’l-mevâlid’i ise yahudi âlimi Tivolili Plato Latince’ye çevirmiş (Sezgin, VII, 123), daha sonra da eseri Saksonya saray kütüphanecisi Johannes Milius şerhetmiştir (EI² [İng.], III, 835).

2. Kitâbü Aḥkâmi’n-nücûm. Astroloji ve astrometeorolojiyle ilgili konuları belirli bir bölümlemeye gitmeden ele alan bir çalışma olup bir nüshası Tahran’da Kitâbhâne-i Millî-i Melik’te bulunmaktadır (nr. 3502). Fuat Sezgin bu kitabın, Necmeddin Eyyûb el-Hâsib’in Kitâbü İẓhâri mâ kâne müstaḫfiyen fî aḥkâmi’n-nücûm (et-Tuḥfetü’ş-şûhiyye) adlı eserinde atıfta bulunduğu el-Câmiʿu’l-kebîr fi’l-aḥkâm ile aynı eser olabileceği ihtimali üzerinde durmaktadır (GAS, VII, 124).

İbnü’l-Kıftî ve Bağdatlı İsmâil Paşa, İbnü’l-Hasîb’e ayrıca Yahyâ b. Hâlid el-Bermekî için hazırlanmış Kitâbü’l-Mens̱ûr ile Kitâbü Ḳaḍîbü’ẕ-ẕeheb ve Kitâbü’n-Nüket adlı eserleri de izâfe ederler; halbuki İbnü’n-Nedîm bunların Yahyâ b. Gālib el-Hayyât’a ait olduğunu söylemektedir. Öyle görünüyor ki el-Fihrist’te İbnü’l-Hasîb ile Hayyât’ın arka arkaya zikredilmesi, İbnü’l-Kıftî’nin İbnü’n-Nedîm’den faydalanırken hata yapmasına ve bu iki şahısla ilgili bilgileri birbirine karıştırmasına yol açmıştır. Ayrıca İbnü’l-Hasîb’in Bermekîler’in muhitinde gösterilmesi de (EI² [İng.], III, 835) Yahyâ b. Hâlid el-Bermekî’ye sunulduğu belirtilen Kitâbü’l-Mens̱ûr’un İbnü’l-Hasîb’in eserleri arasında sayılmasından kaynaklanmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 71-73 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.