İBNÜ’l-HOCA, Muhammed b. Muhammed Beşîr

Şubat 1869’da Tunus’ta doğdu. XVI. yüzyılın ilk yarısında Tunus’a yerleşen, yetiştirdiği âlimler ve devlet adamlarıyla tanınan Türk asıllı bir aileye mensuptur. Yedi yaşında iken Tunuslu Hayreddin Paşa’nın 1875’te kurduğu el-Medresetü’s-Sâdıkıyye’ye gönderildi. Tunus’un Fransız hâkimiyetine girmesinin ardından bazı arkadaşlarıyla birlikte Fransızca öğretmeni yetiştirmek amacıyla açılan el-Medresetü’l-Aleviyye’ye geçti (1882). Arapça, Fransızca yanında tarih, coğrafya ve matematik okuduğu bu mektepten 1886’da mezun oldu. 1887’de Tunus hükümet kaleminde mütercim olarak çalışmaya başladı. Bu sırada amcası Şeyhülislâm Ahmed İbnü’l-Hoca ile Fransa sefiri arasındaki yazışmaların tercüme işlerini yürüttü. Bir süre sonra aynı dairenin muhasebe bölümünde görevlendirildi. Tunus bağımsızlık hareketinin öncülerinden olan arkadaşı Beşîr Safer’in 1892’de Evkaf Cemiyeti’ne geçmesinin ardından hesap işleri bölümünün başına getirildi. Bu arada edebî çalışmalara ve tarih araştırmalarına önem veren Fransa sömürge genel sekreteri Bernard Roy tarafından Zeytûne Camii Kütüphanesi’nin katalogunu hazırlamakla görevlendirilen heyete alındı.Bürokraside görev yaptığı yıllarda Tunus’un kültür ve fikir hayatıyla daha çok ilgilenmeye başlayan İbnü’l-Hoca himaye döneminde ortaya çıkan ıslah hareketlerini destekledi. Ali Bûşûşe, Beşîr Safer, Şeyh Muhammed b. Osman es-Senûsî gibi edip ve düşünürlerle birlikte Tunus’ta yayımlanan ilk gayri resmî dergi olan el-Ḥâḍıra’nın kurucuları arasında yer aldı (1888). Bu yıllardan itibaren tarihî konulara yöneldi, dergide Tunus tarihi ve Tunus’ta yetişen meşhur adamlar hakkında makaleler yazmaya başladı. 1896’da, geleneksel İslâmî eğitime bir yön vererek yabancı dillerle modern ilimlerin öğretimini birlikte gerçekleştirmek için kurulan Haldûniyye Cemiyeti’nin idare heyetine girdi ve bu görevini 1908 yılına kadar devam ettirdi. Tunus’taki ilmî toplantıların yanı sıra Cezayir, Fas, İsviçre, Belçika ve Hollanda’da düzenlenen kongrelere katıldı. Cemâatü’ş-şebâb et-Tûnisiyye’nin Paris’te yapılan Kuzey Afrika Kongresi’nde İslâm’da şer‘î yargı konusunda bir tebliğ sundu.

İbnü’l-Hoca 1902’de Tunus Devlet Matbaası’nın müdürlüğüne tayin edildi ve 1915 yılına kadar görevinde kaldı. Bu süreçte Abdurrahman ed-Debbâğ’ın Meʿâlimü’l-îmân ve Hüseyin Hoca’nın Ẕeylü Beşâʾiri ehli’l-îmân bi-fütûḥâti Âli ʿOs̱mân (Tunus 1326/1908) gibi çok sayıda eserin yayımlanmasına yardımcı oldu. Kendisi de eser yazmaya önem verdi; devlet yıllığını er-Rûznâme et-Tûnisiyye adıyla 1902-1918 arasında düzenli biçimde yayımladı. 1914’te Muhammed Nâsır Bey’in sarayında teşrîfât-ı seniyye müdürlüğüne getirilince Tunus siyasî hayatı içinde önemli bir konuma yükseldi. Kendisine önce “emîrü’l-livâ”, ardından “emîrü’l-ümerâ” rütbesi verildi. Bu rütbenin Fransızca karşılığı olan “general” unvanını kullanmaya başladı. Ayrıca el-Medresetü’l-ulyâ’da tarih ve Arapça’ya çeviri konusunda ders verdi. 1916’da Muhammed Nâsır Bey’in elçisi olarak Fas’a gidip Sultan Mevlây Yûsuf b. Hasan ile görüştü ve iki ülke arasındaki ilişkilerin güçlendirilmesi için çaba gösterdi. 1919’da teşrîfât-ı seniyye reisliğinden Kābis valiliğine tayin edildi. 1921’de Kâf, 1924’te Benzert valiliğine getirildi, 1934’te emekli oluncaya kadar bu görevini sürdürdü. 1927’de Paris Camii’nin açılışında Tunus hükümetini temsil eden resmî heyette yer aldı. Emekliliğinin ardından Tunus hükümeti müşavirliğine tayin edildi. Bundan sonra ilmî çalışmalara ve tarihî araştırmalara ağırlık verdi. Tunus’ta vefat etti ve orada defnedildi. İbnü’l-Hoca, ilk sayısı 2 Ağustos 1888’de yayımlanan el-Ḥâḍıra ile el-Mecelletü’z-Zeytûniyye başta olmak üzere çeşitli gazete ve dergilerde Tunus tarihi, kültürü ve Tunus’un geleceğine dair çok sayıda makale yazmış, araştırma ve çalışmalarını daha ziyade Kuzey Afrika, özellikle de Tunus tarihi ve medeniyeti üzerine yoğunlaştırmıştır. Tunus halkının sosyal meseleleriyle ilgilenmiş, ülkesinin Fransız etkisinden kurtulması ve modern kurumların oluşması için büyük çaba göstermiştir. Başta Fransa olmak üzere çeşitli ülkelere seyahatler yapmış, bu seyahatleri ve resmî ziyaretleriyle ilgili yedi seyahatnâme kaleme almıştır.

Eserleri. 1. Tuḥfetü’l-incâd fi’l-muḳābele beyne târîḫayi’l-hicre ve’l-mîlâd (Tunus 1896). Hicrî ve milâdî takvimlerin mukayesesi yanında 1976 yılına kadar tarihleri çevirme kılavuzu hazırlamıştır.

2. Muḥâveretü’ş-Şeyḫ ʿÖmer ve’l-Ḥâc Fütûḥ (Tunus 1898). Müellifin ilk eseri olup bu iki şahsın ramazan âdâbı hakkındaki konuşmalarını içerir.

3. Baḥs̱ târîḫî yeteʿallaḳu bi’l-ḳaḍâʾi’ş-şerʿî ve ḫıṭṭatü şeyḫi’l-islâm fî Tûnis (Tunus 1326/1908). 1908’de Paris’te düzenlenen Kuzey Afrika Kongresi’nde sunulan Fransızca tebliğin müellif tarafından genişletilmiş Arapça tercümesidir.

4. er-Rûznâme et-Tûnisiyye min sene 1319 ilâ 1335. 1902-1918 yıllarını kapsayan rûznâmenin her cildinde o yıl içinde meydana gelen astronomiyle ilgili olaylar ve idarî, tarihî hadiseler anlatılmaktadır, rûznâme Tunus tarihi için önemli bir kaynaktır.

5. Târîḫu meʿâlimi’t-tevḥîd fi’l-ḳadîm ve fi’l-cedîd (Tunus 1358/1939; nşr. Hammâdî es-Sâhilî – Cîlânî b. Yahyâ, Tunus 1985). Eserde müellifin idarî ve siyasî görevleri sırasında yaşanan gelişmelerle ilgili müşahedelerinin yanı sıra Tunus şehrindeki cami, mescid ve medreseler tanıtılır. Fransa sömürge dönemi için önemli bir kaynaktır.

6. Ṣafaḥât min târîḫi Tûnis (nşr. Hammâdî es-Sâhilî – Cîlânî b. Yahyâ, Beyrut 1986). Bu eserde İbnü’l-Hoca’nın 1936-1942 yıllarında dergilerde yayımlanan otuz yedi makalesi bir araya getirilmiştir. Beş bölüme ayrılan eserin birinci bölümünde İslâm ve özellikle Tunus tarihi, ikinci bölümde şer‘î yargı ve şeyhülislâmın görevleri, üçüncü bölümde Tunus’ta yaygın olan âdet ve gelenekler, dördüncü bölümde Câmiu’z-Zeytûne ve el-Medresetü’s-Sâdıkıyye gibi tarihî eserler, beşinci bölümde Tunus’ta yetişen meşhur şahsiyetlerin biyografilerine dair makaleler yer alır.

İbnü’l-Hoca’nın yedi seyahatnâmesinden dördü yayımlanmıştır: Sülûkü’l-ibrîz fî mesâliki Pârîs (Fransa ziyaretiyle ilgili notlarıdır, Tunus 1900), Tevâdüdü’l-kirâm (1904’te Mevlây Muhammed Hâdî Bey ile birlikte katıldığı Paris seyahati hâtıralarıdır, Tunus 1904), er-Riḥletü’l-Fallières (Fransa Cumhurbaşkanı Clément Armand Fallières’in Tunus ziyaretine dairdir, Tunus 1912), er-Riḥletü’n-Nâṣıriyye bi’d-diyâri’l-Fransiyye (eserde Muhammed Nâsır Bey’in refakatinde katıldığı Paris ziyareti anlatılır, Tunus 1913).

Müellifin henüz yayımlanmamış eserleri şunlardır: el-Fetâvâ eş-şerʿiyye fi’l-müsteciddât ve’l-ḥavâdis̱i’l-ʿaṣriyye, Ceyşü’d-daḫîl fi’l-lisâni’t-Tûnisiyyi’l-aṣîl, Tekmiletü ʿiḳdi’d-dür ve’l-mercân fî selâṭîni Âli ʿOs̱mân ve şerḥuhâ, Târîḫu’l-bâyât ve’d-dâyât fi’d-devleteyni’l-Murâdiyye ve’l-Ḥüseyniyye, Vefeyâtü aʿyâni’t-Tûnisiyyîn fi’l-ʿaṣri’l-Ḥüseynî, er-Riḥletü’l-müşîriyyeti’ṣ-ṣâdıḳıyye li’l-ʿâṣımeti’l-Cezâʾiriyye, er-Riḥletü’l-Ḥabîbiyye, er-Riḥletü’l-Maġribiyye. İbnü’l-Hoca’nın hilâfet, Fransızca’ya geçen Arapça kelimeler ve müslüman kadınıyla ilgili Fransızca yazdığı kitapları da vardır (İbnü’l-Hoca, Târîḫu meʿâlimi’t-tevḥîd, neşredenin girişi, s. 20-21).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 613-614 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.