İBNÜ’l-MİTRÂN

Dımaşk’ta hıristiyan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldiyse de ileriki yaşlarında müslüman oldu. Babası İlyâs da tabipti. Dımaşk’ta babası ve Mühezzebüddin İbnü’n-Nakkāş ile Bağdat’ta Emînüddevle İbnü’t-Tilmîz gibi tabiplerden ders aldı; özellikle İbnü’t-Tilmîz’den pek çok tıp kitabı okudu ve onun tıp konusundaki tecrübesinden faydalandı. Ayrıca Ebü’l-Yümn el-Kindî’den nahiv, lugat ve edebiyat öğrendi. Bilgisini arttırmak, bu arada Hıristiyanlık ve mezhepleri hakkında bilgi edinmek için Bizans’a seyahatte bulundu. Dımaşk’a dönünce Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin hekimbaşılığına tayin edildi; bir taraftan da ordu tabibi olarak seferlere katıldı. İslâmiyet’i seçişi de bu döneme rastlar. Şîa mezhebini benimsediği, söylenir. Nûreddin Mahmûd Zengî’nin Dımaşk’ta inşa ettirdiği bîmâristanda tabiplik yaptı. Yazısı güzel olup çok sayıda kitap istinsah etmiş, bunun için ayrıca kâtipler tutmuştur. Cömert, iyi huylu ve yardım sever bir kişi olan İbnü’l-Mitrân fakir hastaları dolaşır, onları ücretsiz tedavi eder, hatta ilâç paralarını verirdi. Vefatında Keysûn’da Cevzâ adlı hanımının evinin yanına gömüldü; daha sonra burada Dâru Cevzâ adıyla anılan bir mescid inşa edildi. Arkasında çeşitli bilim dallarına ait 10.000 ciltlik bir kütüphane bırakan İbnü’l-Mitrân’ın yetiştirdiği pek çok öğrencinin en tanınmışı Mühezzebüddin ed-Dahvâr’dır.

Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbrî 584 (1188) yılı içinde, dinini bırakıp Müslümanlığı seçen ve İbnü’l-Mitrân diye tanınan Dımaşklı tabip el-Muvaffak Es‘ad’ın vefat ettiğini söylemekte ve arkasından da büyük bir servetin sahibi olan bu hekimin Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin câriyelerinden birini sevdiğini, ölünce adının unutulduğunu, karısının ise ev ev dolaşarak sadaka topladığını yazmaktadır (Târih, II, 449). Ancak bunun, Ebü’l-Ferec’in eski dindaşına ihtidâsından dolayı duyduğu nefretin bir ifadesi olduğunda şüphe yoktur.

Eserleri. 1. el-Maḳāletü’n-Nâṣıriyye fî ḥıfẓi’l-umûri’ṣ-ṣıḥḥiyye. İbnü’l-Mitrân’ın Selâhaddîn-i Eyyûbî için yazdığı bu eserin, Mâlik b. Ebü’l-Feth b. Ebü’n-Necm et-Tabîb tarafından istinsah edilen 576 (1180) tarihli bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (III. Ahmed, nr. 2142). Safedî kitabın tertibinin çok güzel olduğunu söyler (el-Vâfî, IX, 43).

2. İḫtiṣâru Kitâbi’l-Edvâr li’l-İskenderâniyyîn. İbn Vahşiyye’nin düzenlediği Kitâbü’l-Edvâr’a 581 (1185) yılında yazdığı muhtasar olup Nabatîler’in sihir ve tılsımları hakkındadır (a.g.e., a.y.).

3. Âdâbü ṭıbbi’l-mülûk. Hükümdarları tedavi etmenin âdâbı hakkındadır (İbn Ebû Usaybia, II, 181).

4. el-Edviyetü’l-müfrede. İlâçlarla ilgili tamamlanamamış bir eserdir (a.g.e., a.y.).

5. Bustânü’l-eṭıbbâʾ ve ravżatü’l-elibbâʾ. Müellif bu eserde tıpla ilgili hikâyeleri, fıkraları ve nevâdiri toplamak istemişse de ömrü yetmediğinden çalışması eksik kalmıştır. Bu eserden iki cüzü öğrencisi Dahvâr temize çekmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 243; Brockelmann, I, 892; Ullmann, s. 165-166). Müellifin zaman zaman isimlerini de verdiği birçok eserden faydalanarak yazdığı bu kitap, İbn Ebû Usaybia ve Abdüllatîf el-Bağdâdî gibi müelliflerin istifade ettikleri temel kaynaklardan biridir. Eserin Tahran Melik Kütüphanesi’ndeki nüshasının, özet Farsça tercümesi ve Mehdî Muhakkık’ın önsözüyle birlikte tıpkıbasımı yapılmıştır (Tahran 1368 hş./1989).

6. el-Maḳāletü’n-Necmiyye fi’t-tedâbiri’ṣ-ṣıḥḥiyye. Selâhaddin’in babası Necmeddin Eyyûb adına kaleme alınmış bir eserdir.

7. Luġaz fi’l-ḥikme. Felsefeye dairdir. İbnü’l-Mitrân’ın bunlardan başka tıp ve diğer sahalarla ilgili olarak kaleme alınmış birçok eserinin müsvedde ve notlarının bulunduğu belirtilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 128-129 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.