İBNÜ’t-TAHHÂN

498’de (1104) İşbîliye’de (Sevilla) dünyaya geldi; doğum tarihinin 508 (1114) olduğu da ileri sürülmüştür. Ebû Muhammed, İbnü’l-Hâc künyeleri ve Endelüsî nisbesiyle de anılır. İlk öğrenimini İşbîliye’de yaptı. İşbîliye hatibi Ebü’l-Hasan Şüreyh b. Muhammed er-Ruaynî ve Ebü’l-Abbas İbn Ayşûn’dan kıraat tahsil etti. Bu hocalarından ve Ebû Abdullah b. Abdürrezzâk el-Kelbî, Ebû Bekir İbn Mesleme gibi şahsiyetlerden hadis dinledi. Kurtuba’da (Córdoba) Yahyâ b. Saâde, Meriye’de (Almeria) Ruşâtî ve Ebû Abdullah b. Ebû Ahade Aşere’den hadis alanında istifade etti ve rivayette bulundu. Ebû Ca‘fer İbn Nümeyl’den Tirmizî’nin es-Sünen’ini dinledi; Ebû Mervân İbn Meserre’den Nesâî’nin es-Sünen’ini rivayet etti. Kendisinden İbnü’l-Harrât Abdülhak b. Abdurrahman el-İşbîlî ve Ali b. Yûnus rivayette bulundular.

İbnü’t-Tahhân, memleketinde bir müddet kıraat okuttuktan sonra 554 (1159) yılında Fas’a gitti. Ardından Mekke’ye geçti ve hac farîzasını yerine getirdi. Buradan da Bağdat’a intikal etti; Ömer el-Kureşî kendisinden hadis dinledi. Vâsıt’ta kıraat okudu, aynı zamanda kendisi de kıraat okuttu. Vâsıt şeyhi Ebû Tâlib İbn Abdüssemî‘, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Ebü’l-Alâ ve Ni‘metullah b. Ahmed b. Ebü’l-Hindbâ kıraat hususunda kendisinden faydalandılar. İbn Abdüssemî‘ onun Vâsıt’a oğlu Ali ile birlikte geldiğini söylemektedir (Zehebî, Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ, III, 1052, 1191). 560 (1165) yılı sonlarında Vâsıt’tan ayrılan İbnü’t-Tahhân Dımaşk’a, oradan da hayatının sonuna kadar yaşayacağı Halep’e geçti. İbnü’t-Tahhân’ın vefatı için kesin bir tarih verilememiştir. İbnü’d-Dübeysî, Zehebî ve İbnü’l-Cezerî 560’tan (1165) sonra öldüğünü söylerken Îżâḥu’l-meknûn’da ve Hediyyetü’l-ʿârifîn’de vefat tarihi 559 (1164) olarak kaydedilmiştir. Ancak 560 (1165) yılı sonlarında Vâsıt’tan ayrıldığı dikkate alındığında 559’da öldüğü yolundaki bilginin doğru olmadığı anlaşılır.

Ebû Muhammed İbnü’l-Eşîrî (ö. 561/1166), Mağrib’de kıraatleri İbnü’t-Tahhân’dan daha iyi bilen hiç kimsenin bulunmadığını söylemiş, İbnü’d-Dübeysî aynı değerlendirmeyi çeşitli kimselerden duyduğunu zikretmiştir. İbnü’l-Ebbâr da onun kıraatte mâhir bir üstat olduğunu söylemiş, İbnü’l-Cezerî büyük kıraat imamı, değerli bir araştırmacı ve sika bir kāri olduğunu belirtmiş, et-Temhîd adlı eserinin telifi sırasında ondan faydalandığını ifade etmiştir. Makkarî ve Ziriklî, İbnü’t-Tahhân’ın güzel sayılan bazı şiirleri de bulunduğunu kaydetmişlerdir.

Eserleri. 1. Meḫâricü’l-ḥurûf ve ṣıfâtühâ. Kısa bir mukaddime ile dört bölümden meydana gelen eser Muhammed Ya‘kūb Türkistânî’nin tahkikiyle neşredilmiştir (Beyrut 1404/1984; Medine 1412/1991).

2. Niẓâmü’l-edâʾ fi’l-vaḳf ve’l-ibtidâʾ (nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Riyad 1406/1985).

3. Taḥṣîlü’l-hemzeteyni’l-vârideteyn fî Kitâbillâhi teʿâlâ min kelimetin ev kelimeteyn. Bir nüshası Dublin’de (Chester Beatty Library, nr. 3925, mecmua içinde), bu nüshadan alınmış mikrofilmi de Mekke’de Câmiatü Ümmi’l-kurâ’dadır (Merkezü’l-bahsi’l-ilmî ve ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, nr. 84).

4. Mürşidü’l-ḳāriʾ ilâ taḥḳīḳi meʿâlimi’l-meḳāriʾ. İbnü’l-Cezerî’nin beğendiği eserin bir nüshası Dublin’de (Chester Beatty Library, nr. 3925/4), bundan alınmış bir mikrofilmi de Mekke’de Câmiatü Ümmi’l-kurâ’da (Merkezü’l-bahsi’l-ilmî ve ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, nr. 422) bulunmaktadır. Eser Hâtim Sâlih ed-Dâmin tarafından neşredilmiştir (MMLAÜr., XIX/48 [Amman 1415/1995], s. 265-286).

5. Muḳaddime fî uṣûli’l-ḳırâʾât (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 21633 b).

6. el-İnbâʾ fî tecvîdi’l-Ḳurʾân (Chester Beatty Library, nr. 3453/3, vr. 136-139).

7. Muḳaddime fi’t-tecvîd (Chester Beatty Library, nr. 3453/4, vr. 139-141).

8. Risâle fi’ẓ-ẓâʾâti’l-vâḳıʿa fî Kitâbillâhi teʿâlâ (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Teymûriyye, nr. 397, mecmua içinde).

9. Risâle fî ẕikri mâ beyne Ḳālûn ve beyne Verş mine’l-ḫulf. İbnü’t-Tahhân’a aidiyeti şüpheli olduğu belirtilen eserin (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 61) bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlıdır (Teymûriyye, nr. 397, mecmua içinde).

10. Şiʿârü’l-aḫyâri’l-ebrâr fi’t-tesbîḥ ve’l-istiġfâr. İbnü’l-Ebbâr tarafından zikredilmiştir.

Bazı kaynaklarda İbnü’t-Tahhân’a nisbet edilen Kitâbü’d-Duʿâʾ adlı eserin Şiʿârü’l-aḫyâr ile, Muḳaddime fî meḫârici’l-ḥurûf’un da Meḫâricü’l-ḥurûf ve ṣıfâtühâ ile aynı kitap olduğu anlaşılmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 227-228 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.