İBNÜ’t-TARÂVE

440 (1048) yılı civarında İspanya’nın güneyinde bulunan Mâleka’da (Malaga) doğdu. Soyu Kahtân’ın kolu Sebâ’ya kadar uzanmaktadır. Çocukluğu ve yetişmesiyle ilgili fazla bilgi yoktur. Süyûtî onu iki ayrı yerde farklı şahsiyetler olarak tanıtmaktadır (Buġyetü’l-vuʿât, I, 602; II, 341). İbnü’t-Tarâve, Ebû Bekir b. Ayyâş el-Merşânî ve Ebû Mervân b. Serrâc gibi âlimlerden nahiv dersleri aldı. Ebü’l-Velîd el-Bâcî’den fıkıh ve hadis okudu. Daha sonra tahsilini ilerletmek için Kurtuba’ya (Córdoba) gitti. Burada çeşitli âlimlerden ders alarak kendini yetiştirdi. İşbîliye’de (Sevilla) A‘lem eş-Şentemerî’den Kitâbü Sîbeveyhi’yi okudu; edip ve şair Ali b. Abdülganî el-Husrî’den istifade etti. Ardından Meriye’ye (Almeria) giderek saraya intisap etmeye çalıştı. Meriye Emîri İbn Sumâdıh ile yakınlık kurdu, ona kasideler sundu, ancak amacına ulaşamadı. Verdiği nahiv dersleriyle tanınan ve kendisine “Meriye’nin nahivcisi” lakabı verilen İbnü’t-Tarâve, uzun yıllar Meriye’de kaldıktan sonra memleketi Mâleka’ya döndü. 528 Ramazan veya Şevvalinde (Temmuz veya Ağustos 1134) vefat etti.

İbnü’t-Tarâve, mülûkü’t-tavâif ve Murâbıtlar dönemlerinin en büyük nahiv âlimlerindendir. Onun, Endülüs geleneğinde sadece nahiv ve edebiyatta kemal derecesine ulaşanlara verilen “üstat” lakabıyla anılması da bunu göstermektedir. Devrindeki âlim ve ediplerin çoğu nahvi ondan öğrenmiştir. Kaynaklarda aralarında Kādî İyâz, Abdurrahman b. Abdullah es-Süheylî, Ebû Bekir İbn Semhûn, İbn Avîs el-Huşenî ve Abdurrahman b. Muhammed el-İşbîlî gibi âlimlerin de bulunduğu otuzdan fazla öğrencisinin adı geçmektedir. Talebelerine çok değer verdiği, derslerinde Kitâbü Sîbeveyhi’deki problemleri çözmekten zevk aldığı, inandığı doğruları söylemekten çekinmediği, Endülüslü birçok fakihi paraya düşkün oldukları ve rüşvet aldıkları için sert bir dille eleştirdiği kaydedilmektedir. Nahiv alanında kendine has görüşlere sahip olan İbnü’t-Tarâve’nin bu düşünceleri daha sonra yazılan nahiv kitaplarını da etkilemiştir. Son derece bağlı olduğu Sîbeveyhi’ye dayanarak Ebû Ali el-Fârisî ile öğrencisi İbn Cinnî’nin nahiv konusundaki bazı görüşlerini ve özellikle Sîbeveyhi’ye muhalif fikirlerini reddetmiştir.

Eserleri. İbnü’t-Tarâve’nin kaynaklarda adı geçen yedi eserinden sadece biri zamanımıza intikal etmiştir. Müellif, el-İfṣâḥ bi-baʿżı mâ câʾe mine’l-ḫaṭaʾ fi’l-Îżâḥ adını taşıyan bu eseri, Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Îżâḥ’ını eleştirmek amacıyla kaleme almıştır. İlim çevrelerinde büyük kabul gören el-Îżâḥ’ın hatalarla dolu bulunduğunu, bu sebeple gördüğü ilgiye lâyık olmadığını söyleyen İbnü’t-Tarâve’nin eserini yazarken Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı, Zeccâcî’nin el-Cümelü’l-kübrâ’sı ve Nehhâs’ın el-Kâfî’si gibi temel gramer kitaplarına dayandığı anlaşılmaktadır. el-Îżâḥ’taki hataları ve eksik tarafları anlatırken diğer nahiv kitapları ile karşılaştırmalar yapan İbnü’t-Tarâve el-Kitâb’ın el-Îżâḥ’tan daha kolay anlaşıldığını ve daha faydalı olduğunu söyler. Ona göre el-Îżâḥ içerik, üslûp ve metot bakımından değersizdir, eksikleri ve hataları sayılamayacak kadar çoktur. Bu hatalardan sadece bazılarını ele aldığını belirten İbnü’t-Tarâve, Ebû Ali el-Fârisî’nin ifadelerinin, verdiği örneklerin, vardığı sonuçların ve kullandığı terimlerin yanlışlığı üzerinde durmuş, bu arada onun bazı konuları iyi anlattığını da belirterek objektif davrandığını göstermek istemiştir. Ancak Ebû Ali el-Fârisî’nin dönemin zor şartlarında kaleme aldığı eserini eleştirirken İbnü’t-Tarâve’nin yapıcı olmaktan uzak olduğu görülmektedir. Eser Hâtim Sâlih ed-Dâmin (Beyrut 1416/1996, 2. bs.) ve Ayyâd b. Îd es-Sübeytî tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1994; bk. İbnü’t-Tarâve [nşr. Ayyâd b. Îd es-Sübeytî], neşredenin girişi, s. d-y).

İbnü’t-Tarâve’nin diğer eserleri de şunlardır: el-Muḳaddimât ilâ ʿilmi’l-Kitâb ve ḥalli’l-müşkilât ʿalâ tevâli’l-ebvâb (el-İfṣâḥ’ta on dokuz yerde adı geçen eser, Kitâbü Sîbeveyhi’deki meseleler ve müşkillerin konu sırasına göre çözümlenmesine dairdir); Terşîḥu’l-muḳtedî (bir önceki eserin muhtasarıdır); Reddü’ş-şârid ilâ ʿiḳāli’n-nâşid (Zeccâcî’nin el-Cümel’iyle ilgili bir eser olmalıdır); Risâle fî menʿi istis̱nâʾi’l-kes̱îr mine’l-ḳalîl (İbnü’t-Tarâve eserin adını el-İfṣâḥ’ta kaydetmektedir; bk. [nşr. Ayyâd b. Îd es-Sübeytî], s. 109); Risâle fîmâ cerâ beynehû ve beyne Ebi’l-Ḥasan İbni’l-Bâziş fî mesʾele naḥviyye; Maḳāle fi’l-ism ve’l-müsemmâ. Aynı zamanda şair olan İbnü’t-Tarâve’nin şiirlerinden çok azı günümüze kadar gelebilmiştir. Müellif hakkında Muhammed İbrâhim el-Bennâ Ebü’l-Ḥüseyn İbnü’ṭ-Ṭarâve ve es̱eruhû fi’n-naḥv (Kahire 1400/1980), Ayyâd b. Îd es-Sübeytî İbnü’ṭ-Ṭarâve en-Naḥvî (Tâif 1403/1983) adlarıyla birer çalışma yapmışlardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 229 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.