İBNÜ’z-ZEYYÂT el-KELÂÎ

650 (1252) yılı civarında Mâleka’ya (Malaga) bağlı Beles’te (Beleş, Belleş, Belliş, Vélez) doğdu. İbnü’l-Cezerî kendisini ayrıca Hamevî nisbesiyle de zikreder. Ebû Ca‘fer İbnü’t-Tabbâ‘ er-Ruaynî’den kırâat-i seb‘a tahsil etti; Ebû Ali Hüseyin b. Ali Ahvas el-Fihrî’den de kıraat ilminde faydalandı ve icâzet aldı. Dayısı Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-Mezhicî, Ebü’l-Hasan Fazl b. Fazîle el-Meâfirî, Ebü’l-Fazl İyâz b. Muhammed, İbn Ebü’r-Rebî‘, İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî gibi âlimlerden çeşitli ilimlerde istifade etti. Ebü’l-Hasan Fazl b. Fazîle el-Meâfirî’den tasavvuf terbiyesi aldı. Kendisinden Belleş kadısı olan oğlu Ebû Bekir, Ebû Abdullah Muhammed b. Câbir el-Vâdîâşî gibi şahsiyetler kırâat-i seb‘a okudu. Belleş Camii hatibi olan İbnü’z-Zeyyât sık sık Gırnata’ya (Granada) gidip gelmiş; onun bu ziyaretleri ilmî ilişkiler, toplumun kendisine duyduğu ihtiyaç, bizzat sultanın daveti, bazı melikler arasında elçilik görevi yapmış olması gibi sebeplerle açıklanmıştır (İbnü’l-Hatîb, el-İḥâṭa, I, 295). 17 Şevval 728’de (25 Ağustos 1328) Belleş’te vefat etti.

Ebü’l-Kāsım b. İmrân, İbnü’z-Zeyyât’ın parlak bir edip, çeşitli ilimlerde söz sahibi bir âlim sayıldığını ve bu ilimlerin çoğunda manzum eserler verdiğini belirtmiş, Ebü’l-Kāsım’ın bu değerlendirmesini nakleden Zehebî de onun üstün ahlâk sahibi bir kişi olduğunu söylemiştir. Burhâneddin İbn Ferhûn ise İbnü’z-Zeyyât’ın güzel ahlâk, parlak hitabet ve ibadete düşkünlük gibi niteliklerinden söz etmiş; Kur’an tecvidi konusundaki üstünlüğüne, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı, aruz, tefsir gibi alanlarda söz sahibi olduğuna işaret etmiştir.

Eserleri. İbnü’z-Zeyyât’ın çeşitli konularda telif ettiği eserlerden yalnız birinin günümüze ulaştığı bilinmektedir. Onun kaynaklarda zikredilen başlıca eserleri şunlardır:

1. Leẕẕâtü’s-semʿ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. Manzum bir eser olup Şâtıbî’nin aynı konudaki Ḥırzü’l-emânî adlı kasidesinin benzeridir.

2. el-Meşrebü’l-aṣfâ fi’l-meʾrebi’l-evfâ. Akaide dair 1000 küsur beyitlik bir eserdir (a.g.e., I, 289; İbn Ferhûn, I, 196).

3. Üssü mebne’l-ʿilm ve reʾsü (üssü) maʿne’l-ḥilm. Kelâm ilmine mukaddime mahiyetindedir.

4. en-Nefḥatü’l-vesîme (eṣ-Ṣafḥatü’l-vesîme, es-Sefḥatü’l-vesîme) ve’l-minḥatü’l-cesîme. İtikad, fıkıh usulü, fürû ve tasavvufla ilgili dört ana konuyu ihtiva etmektedir.

5. Raṣfü nefâʾisi’l-leʾâlî ve vaṣfü arâʾisi’l-meʿâlî. Nahve dair bir eserdir.

6. Ḳāʿidetü’l-beyân ve żâbıṭatü’l-lisân. Arap diliyle ilgilidir.

7. el-Maḳāmü’l-maḫzûn fi’l-kelâmi’l-mevzûn. 1000 küsur beyitlik bir manzumedir (İbnü’l-Hatîb, el-İḥâṭa, I, 289; İbn Ferhûn, I, 196).

8. Taḥṣîlü’l-ḥaḳīḳa fî tafṣîli’ṭ-ṭarîḳa. Tasavvufa dair 1019 beyitlik kasîde-i tâiyye olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Hacı Mahmud Efendi, nr. 3912, 28 varak).

İbnü’z-Zeyyât’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Naẓmü’s-sülûk fî şiyemi (resmi)’l-mülûk, el-Müctene’n-naḍîr ve’l-muḳtene’l-ḫaṭîr, el-ʿİbâretü’l-vecîze ʿani’l-işâre, el-Leṭâʾifü’r-rûḥâniyye ve’l-ʿavârifü’r-rabbâniyye, Lehcetü’l-lâfıẓ ve behcetü’l-ḥâfıẓ, Taḫlîṣü’d-delâle fî telḫîṣi’r-Risâle, Cevâmiʿu’l-es̱er ve’l-ʿinâyât fî ṣavâdiʿi’l-ʿiber ve’l-âyât, Ḳurretü ʿayni’s-sâʾil ve buġyetü nefsi’l-âmil (siyere dair manzum bir eser), Şüẕûrü’ẕ-ẕeheb fî ṣudûri (ṣurûmi)’l-ḫuṭab, Fâʾidetü’l-mülteḳıṭ ve ʿâʾidetü’l-muġtebiṭ, ʿUddetü’l-muḥiḳ ve tuḥfetü’l-müsteḥiḳ, el-Vaṣâye’n-niẓâmiyye fi’l-ḳavâfi (fi’l-fevâʾidi)’s̱-s̱ülâs̱iyye, ʿUddetü’d-dâʿî ve ʿumdetü’l-vâʿî, ʿAvârifü’l-kerem ve ṣılâtü’l-iḥsân (ṣıfâtü’l-iḥsân) fîmâ ḥavâhü’l-ʿayn min leṭâʾifi’l-ḥikem min ḫuluḳı’l-insân, Şerefü (Şürûḳu)’l-mefâriḳ fi’ḫtiṣâri Kitâbi’l-Meşâriḳ, Şerefü’l-bahâr fi’ḫtiyâri Meşâriḳı’l-envâr.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 246-247 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.