https://islamansiklopedisi.org.tr/ihtilat
Sözlükte “karışmak, kişinin şuuru bozulmak” anlamına gelen ihtilât hadis terimi olarak yaşlılık, bunama, aşırı üzüntü gibi sebeplerle râvinin aklının zayıflaması ve rivayet ehliyetini kaybetmesidir. İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî ve İbn Hacer el-Askalânî gibi âlimler, rivayetleri ezberinde bulunmayan râvinin yazılı metinlerini kaybetmesi veya âmâ olması yüzünden hatalı rivayette bulunmasını da ihtilât olarak kabul etmişlerdir. İhtilât güvenilir râviler için söz konusu olup ihtilâta uğrayan râvinin (muhtelit) rivayetinin değeri hususunda farklı görüşler ileri sürülmüş, bunların ihtilât öncesi rivayetlerinin kabul edileceğinde görüş birliği bulunmakla birlikte ihtilâttan sonraki rivayetleri genellikle makbul sayılmamıştır. İhtilâta uğrayan râvinin bu halden önce mi sonra mı naklettiği bilinemeyen rivayetleri ise genellikle reddedilmiştir. İbn Hacer’e göre bu tür rivayetler hakkında kesin hüküm vermek doğru olmaz. Ancak ihtilât döneminin kısa ve hataların az olması veya bu dönemde rivayette bulunmaması durumunda râvinin güvenilirliği ve rivayeti için bir olumsuzluk söz konusu değildir. İbn Hibbân, ihtilâta mâruz kalan sika râvinin güvenilir râvilerin rivayetine aykırı olmayan nakillerini kabul etmiştir.
Hâzimî’nin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyen Tuḥfetü’l-müstefîd, Alâî’nin Kitâbü’l-Muḫteliṭîn (nşr. Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib – Ali Abdülbâsıt Mezîd, Kahire 1417/1996), Sıbt İbnü’l-Acemî’nin el-İġtibâṭ bimen rumiye bi’l-iḫtilâṭ (nşr. Alâeddin Ali Rızâ, Beyrut 1408/1988; nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî, Beyrut 1408/1988; nşr. Ali Hasan Ali Abdülhamîd, Zerkā, ts. [el-Vekâletü’l-Arabiyye]) ve İbnü’l-Keyyâl’in el-Kevâkibü’n-neyyirât fî maʿrifeti men iḫteleṭa mine’r-ruvâti’s̱-s̱iḳāt (nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî, Dımaşk 1401/1981; nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Silefî, Kahire 1401; nşr. Ömer b. Garâme el-Amrî, Beyrut 1415; nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut 1987) adlı çalışmaları ihtilât konusunda kaleme alınmış eserler olup Mehmet Fatih Kaya da Hadis Usulünde İhtilât adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1998, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).
BİBLİYOGRAFYA
Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye (nşr. Ahmed Ömer Hâşim), Beyrut 1406/1986, s. 165-168.
İbnü’s-Salâh, ʿUlûmü’l-ḥadîs̱, s. 391-398.
İbn Balabân, el-İḥsân fî taḳrîbi Ṣaḥîḥi İbn Ḥibbân (nşr. Şuayb el-Arnaût – Hüseyin Esed), Beyrut 1404/1984, I, 150.
İbn Receb, Şerḥu ʿİleli’t-Tirmiẕî (nşr. Nûreddin Itr), [baskı yeri yok] 1398/1978 (Dârü’l-mellâh), II, 552-601.
İbn Hacer, Nüzhetü’n-naẓar, Kahire 1352/1934, s. 25-26.
Şemseddin es-Sehâvî, Fetḥu’l-muġīs̱ (nşr. Ali Hüseyin Ali), Beyrut 1412/1992, IV, 370-393.
İbnü’l-Keyyâl, el-Kevâkibü’n-neyyirât fî maʿrifeti men iḫteleṭa mine’r-ruvâti’s̱-s̱iḳāt (nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî), Dımaşk 1401/1981, neşredenin girişi, s. 8-22.
