İKDÜ’l-CÜMÂN

Tam adı ʿİḳdü’l-cümân fî târîḫi ehli’z-zamân olan ve Târîḫu’l-Bedrî olarak da bilinen eser iki bölüm olarak değerlendirilebilir. Birinci bölümde dünyanın yaratılışı, coğrafyası, peygamberler tarihi, eski Mısır, İran, Yunan ve Arap tarihiyle hicrete kadar gelen İslâm tarihinden bahsedilir. Hicretten itibaren kronolojik olarak düzenlenen ikinci bölümde Hz. Peygamber’in hayatı, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler dönemi anlatılmış; Mısır, Suriye, İran ve Mâverâünnehir’de kurulan İslâm devletleri hakkında bilgi verilmiştir. Eserin en önemli kısmı Memlük tarihinin ele alındığı son ciltlerdir. Moğollar’la yapılan mücadeleye diğer tarihçilere oranla daha geniş yer ayıran Aynî’nin İlhanlı Sultanı Gāzân Han dönemindeki (1295-1304) Memlük-İlhanlı münasebetlerine dair verdiği bilgiler diğer kaynaklarda bulunmamaktadır.

Aynî bu eserinde siyer, tarih, coğrafya, ensâb, tabakat ve terâcim, tefsir ve hadis kitabı türünde 100’ü aşkın eseri kaynak olarak kullanmıştır. İbn Zûlâk ve İbn Dokmak’ın günümüze ulaşmayan eserlerinden, Ebû Saîd İbn Yûnus’un Târîḫu Mıṣr ve Muhammed b. Abdülmelik el-Hemedânî’nin ʿUnvânü’s-siyer’i gibi yine zamanımıza ulaşamamış kitaplarından, Yûsufî’nin Nüzhetü’n-nâẓır’ı gibi çok az bir kısmı elde bulunan eserlerden nakiller ihtiva etmesi kitabın önemini arttırmaktadır. Ancak müellifin ulaşamadığı bazı kaynakları da kullanmış gibi gösterdiğine ve son yıllarında hâfızasında bazı karışıklıklar olduğuna dikkat çekilmiştir (İA, II, 72). İbnü’s-Sayrafî el-Hatîb, İbn Tağrîberdî, Sehâvî ve İbn İyâs gibi tarihçiler ʿİḳdü’l-cümân’dan büyük ölçüde istifade etmişlerdir.

ʿİḳdü’l-cümân, Burcî Memlükleri dönemi için en önemli kaynaklardan biri olmasının yanı sıra Anadolu coğrafyası hakkında da geniş mâlûmat içermektedir. Eserde siyasî olaylardan başka ekonomik, sosyal ve kültürel konulara da yer verilmiş, Nil nehri ve taşkınları, güneş ve ay tutulması, veba, kıtlık ve deprem gibi tarihte iz bırakan hadiseler de ayrıntılı biçimde anlatılmıştır. Kitabın son kısımlarında para ve fiyatlar hakkında verilen bilgiler iktisat tarihi açısından önemlidir. ʿİḳdü’l-cümân’da hicretten itibaren vefat eden meşhur şahsiyetlerin biyografilerine de yer verilmiştir. Eser ayrıca, ihtiva ettiği orijinal kayıtlar ve asılları günümüze ulaşmamış belgeler sebebiyle değerli bir kaynaktır.

Aslı yirmi cilt civarında olan ʿİḳdü’l-cümân’ın çeşitli kütüphanelerde dağınık halde pek çok nüshası vardır. Tam nüshaları ile kısmen eksik olan bazı nüshaları Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 5920-5948) ve Beyazıt Devlet (Veliyyüddin Efendi, nr. 2374-2396) kütüphanelerinde bulunmaktadır (diğer nüshalar için bk. Âdile Âbidin, II [1938], s. 168-174; ʿİḳdü’l-cümân [nşr. Muhammed Muhammed Emîn], neşredenin girişi, I, 11-12). Eserin 648-707 (1250-1307) yıllarını içeren kısmını Muhammed Muhammed Emîn dört cilt (Kahire 1407-1412/1987-1992), 815-850 (1412-1446) yıllarını içeren kısmını da Abdürrâzık et-Tantâvî el-Karmût iki cilt (Kahire 1405-1409/1985-1989) halinde neşretmiştir.

ʿİḳdü’l-cümân, müellifi ve kardeşi Şehâbüddin Ahmed tarafından Târîḫu’ş-Şihâbî adıyla sekiz cilt, ayrıca müellif tarafından Târîḫu’l-Bedr fî evṣâfi ehli’l-ʿaṣr adıyla üç cilt olarak ihtisar edilmiştir. Bu ihtisarda eserin aslında bulunmayan bazı bilgilere de yer verilmiştir. Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa’nın kurduğu bir heyet, eseri III. Ahmed adına bazı kısımlarını atlayıp bazı kısımlarını da özetlemek suretiyle Türkçe’ye çevirmiştir (yazma nüshaları için bk. Âdile Âbidin, II [1938], s. 175-184; Aydüz, II/3 [1997], s. 153-157). Bu arada Aynî’nin Osmanlı tarihine dair verdiği yanlış bilgiler düzeltilmiş, gerekli görülen yerlere ilâveler yapılmıştır (İpşirli, s. 37-38). Kâzım Yaşar Kopraman, el-Aynî’nin İkdü’l-cümân’ında XV. Yüzyıla Ait Anadolu Tarihi ile İlgili Kayıtlar adlı bir doktora tezi hazırlamıştır (1971, AÜ DTCF).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 25-26 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.