İLÛRÎ

Dahomey’in (bugünkü Benin) Cugu (Djougou) şehri yakınındaki Vasa köyünde doğdu. Ailesi, Nijerya’nın Yoruba etnik grubunun yaşadığı güneybatı kesimindeki İlorin şehrinden geldiği için İlûrî nisbesiyle tanındı. Önce memleketinde, daha sonra Nijerya’ya geçerek Lagos, İlorin ve İbadan’da eğitim gördü. 1946 yılında hac yapmak amacıyla Sudan ve Mısır üzerinden Mekke’ye gitti. Yolculuğu sırasında İhvân-ı Müslimîn’in kurucusu Hasan el-Bennâ ve diğer birçok âlimle görüştü; bir süre de Ezher Üniversitesi’nde derslere katıldı. Hac dönüşünde, Nijerya’da İngiliz sömürge idaresinin kurulmasının ardından müslümanların kültür merkezi haline gelen İlorin’de, bünyesinde Arapça ve İslâmî ilimler okutulan çok sayıda okulun barındığı Merkezü’l-ensâri’l-İslâmî adlı kurumda görev aldı.

1948 yılında ilk eseri ed-Dînü’n-naṣîḥa’yı yayımlayan ve 1951’de ikinci defa Sudan, Mısır ve Suudi Arabistan gezisine çıkan İlûrî, 1952’de geleneksel eğitim faaliyetlerini benimsemediği Merkezü’l-ensâri’l-İslâmî’yi bırakıp Abeokuta’ya gitti ve burada modern İslâmî eğitim vermek üzere adını Merkezü’t-ta‘lîmi’l-Arabiyyi’l-İslâmî koyduğu kendi okulunu açtı. Eğitim faaliyetlerinde olduğu gibi yazmaya başladığı eserlerinde de Batı Afrikalı âlimlerin geleneksel çizgisinden ayrılarak Mısır ve diğer Arap ülkelerinde gelişen çağdaş fikirlere eğilim gösterdi; zamanla tarih, edebiyat, siyaset ve dinî konulardaki çalışmalarıyla Batı Afrika’da en fazla Arapça eser veren yazarlardan biri oldu. Osman b. Fûdî’yi örnek alan İlûrî başlangıçta Mâlikî-Kādirî iken sonraları Selefiyye hareketinin tesirinde kaldı ve eserlerinde özellikle Muhammed b. Abdülvehhâb, İbnü’l-Cevzî ve İbn Teymiyye’den alıntılar yaptı.

İlûrî, Abeokuta’daki merkezini 1955’te Lagos’un kuzeyindeki Agege’ye taşıdı. Aynı zamanda cami olarak kullanılan merkez binasında cuma hutbelerini de kendisi okuyordu. Merkez bünyesinde bir de matbaa kurdu ve yazdığı eserlerin bazıları ile Yoruba müslümanlarının temininde güçlük çektikleri Arapça ders kitaplarını bastı. Merkezin etkisi kısa sürede diğer bölgelerde de hissedildi ve Arapça eğitim yapan okulların bir kısmı doğrudan yönetime dahil olurken bir kısmı da buradan geniş ölçüde istifade etmeye başladı. Bu merkez modern Arapça öğretiminin yaygınlaşmasına büyük katkı sağladı. 1973’te açılan el-Merkezü’l-İslâmiyyü’l-hayrî de daha ziyade, Arapça ve İslâmî bilgilerini kuvvetlendirip kendi okullarını kurmak isteyen yetişkinlere eğitim verdi. Arap ülkelerinden ve Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’den yardım sağlayarak büyük bir eğitim ağı kuran İlûrî’nin amacı din âlimi, eğitimci ve imam yetiştirmekti. Agege’deki merkeze bağlı okullardan mezun olanların birçoğu devlet kademelerinde görev aldı. Bu faaliyet İlûrî’nin 1992’deki vefatından sonra da devam etmiştir; sadece İlorin’de 1997 yılında merkeze bağlı dokuz okul bulunuyordu. Son yıllarda Hevsâ etnik grubuna mensup bazı aileler de çocuklarını bu okullara göndermektedir.

Eğitim faaliyetleri dışında müslümanların diğer meseleleriyle de ilgilenen İlûrî, 1960’ta Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’nin Nijeryalı başkan yardımcısı Sarduna Ahmedu Bello ile birlikte çalıştı; ayrıca 1962 yılında Râbıtatü’l-eimme ve’l-ulemâ’yı kurdu. 1970’li yıllarda kuzeydeki müslümanların siyasî ve dinî liderlerini, özellikle güneydeki din kardeşlerine karşı takındıkları tavır sebebiyle fazlaca tenkit eden bir tutum içine girdi. Eserlerinde Yoruba ve Hevsâ müslümanlarının geleneksel yaşayış tarzlarını da eleştiren İlûrî’nin dinî bir hassasiyetle Arapça’ya fazla önem vermesi muhaliflerinin kendisine hücum etmesine yol açtı ve ikinci bir sömürgeci zihniyete sahip olmakla itham edildi.

Eserleri. 1. ed-Dînü’n-naṣîḥa (Agege 1948, 1978; Beyrut 1966). Nijerya’daki İslâmî eğitim ve kurumları için gerekli gördüğü reformların programını açıkladığı bir eserdir.

2. el-İslâm fî Nîjîryâ ve ʿOs̱mân b. Fûdî (Kahire 1369; Beyrut 1971, 1398/1978). Nijerya’da İslâm ve İslâmî eğitim tarihi konusundadır. Ülkeye Kādirî tarikatını yayan Megīlî’nin Kano sultanı için yazdığı kitapla birlikte Osman b. Fûdî’nin Tenbîhü’l-iḫvân ʿalâ ehli’s-Sûdan’ında yer alan bölgedeki sultanlara ait mektupları da ihtiva eder.

3. Târîḫu’d-daʿveti ilallāhi beyne’l-ems ve’l-yevm (Beyrut 1967; Kahire 1979, 1988). Eserde ilâhî dinlerde tarih boyunca yapılan tebliğ faaliyetlerine geniş biçimde yer verildikten sonra günümüzde hıristiyanların yürüttüğü misyonerlik çalışmaları karşısında müslümanların almaları gereken önlemler üzerinde durulur.

4. Âs̱ârü’l-felsefe ve’t-taṣavvuf ve’l-ʿilm fî mesîreti’d-daʿveti’l-İslâmiyye (Kahire 1402/1982). İlûrî’nin verdiği konferansların metinlerinden oluşmuştur.

5. Aṣlü ḳabâʾili’l-Yurûbâ (Agege, ts.). Müellifin Samuel Johnson’un History of Yorubas adlı kitabını tenkit için kaleme aldığı eser The Origin of Yorubas adıyla İngilizce’ye de tercüme edilmiştir (Agege 1989).

İlûrî’nin yayımlanmış eserlerinden bazıları da şunlardır: Aʿmâlü merkezi’t-taʿlîmi’l-ʿArabiyyi’l-İslâmî, Nîjîryâ fî ʿişrîne ʿâmen 1952-1972 (Agege 1952); Taḳrîbü’l-luġati’l-ʿArabiyye li-ebnâʾi’l-İfrîḳıyyeti’l-Ġarbiyye (Agege 1963-1972); el-İslâm ve taḳālîdü’l-câhiliyye (Agege 1964; Kahire 1397/1977); Mûcezü târîḫi Nîjîryâ (Beyrut 1965); Miṣbâḥu’d-dirâseti’l-edebiyye fi’d-diyâri’n-Nîjîryâ (Agege 1967); Dürûsü’t-tevḥîd ve’l-ʿaḳīde (Agege 1969, 1973); el-İslâm el-yevm ve ġaden fî Nîjîryâ (Kahire 1405/1985); Dürûsü’s̱-s̱eḳāfeti’l-İslâmiyye (Agege, ts.); Felsefetü’t-tevḥîd ʿinde ehli’l-İslâm (Agege 1973); Uṣûlü’l-meẕâhibi’l-erbaʿa (Agege, ts.); el-İmâmü’l-Megīlî ve âs̱âruhû fi’l-ḥükûmâti’l-İslâmiyye fi’l-ḳurûni’l-vüsṭâ fî Nîjîryâ (Kahire 1974); Lemeḥâtü’l-bellûr fî meşâhiri ʿulemâʾi İlûrin (Kahire 1982); Felsefetü’n-nübüvve ve’l-enbiyâʾ fî ḍavʾi’l-Ḳurʾân ve’s-Sünne (Kahire 1402/1983); Nesîmü’ṣ-Ṣabâ fî aḫbâri’l-İslâm ve’l-ʿulemâʾ bi-bilâdi Yurûbâ (Agege 1986; Kahire 1987); Ḥuḳūḳu’l-insân beyne edyâni’s-semâʾi ve ḳavânîni’z-zamân (Agege 1989); Devrü’t-taṣavvuf ve’ṣ-ṣûfiyye ve’s-Selefiyyetü’l-Mâlikiyyetü’l-Mıṣriyye ve’l-Maġribiyye fî ġarbi İfrîḳıyye (Agege 1410/1990). İlûrî bunların dışında başka çalışmalar da yapmış ve İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin el-Varaḳāt’ı (Agege, ts.) gibi bazı eserleri de neşretmiştir (eserlerinin tamamı için bk. Hunwick v.dğr., s. 518-526).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 22. cildinde, 159-160 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız. Bu madde en son 16.02.2020 tarihinde güncellenmiştir.