https://islamansiklopedisi.org.tr/imamuddin-er-riyazi
1066’da (1656) doğdu; doğum yeri bilinmemektedir. Atalarının Hindistan’a Herat’tan gelmesinden dolayı Herevî nisbesiyle de anılır. Lahor’da büyüdü ve orada okudu. Babası Teẕkire-i Mühendisîn’in müellifi matematikçi Lutfullah Mühendis el-Lâhûrî, dedesi Tac Mahal’in mimarlarından Nâdirü’l-asr Üstâd Ahmed’dir. Seyyid Hasan, Mevlânâ Şîr Muhammed Benbânî, Şeyh Cîven, Mîr Muhammed Şâfiî, Mîr Rızâ Bihârî gibi hocalardan geleneksel medrese ilimlerini, babasından matematik öğrendi. Genç yaşta tasavvufa yönelerek bir süre Narnollu Seyyid Hüseyin’e ve Lahorlu Şeyh Muhammed’e bağlandı. Daha sonra Mîret’te (Meerut) oturan Seyyid Nûrullah Şüttârî’den Şettâriyye ve Kādiriyye tarikatlarının erkân ve âdâbını öğrenerek ona intisap etti. Kaynakların çoğuna göre 1145 (1732) yılında vefat etti.
Eserleri. 1. Teẕkire-i Bâġıstân. Müellifin en önemli çalışması olan eserin beş bölüm (bâğ) ve 338 varaktan meydana geldiği anlaşılan birinci kısmı kaybolmuştur; ikinci kısım yedi bölüm ve 496 varak hacminde olup altıncı bölümle başlamaktadır. Altıncı ve yedinci bölümlerde Kādiriyye, Çiştiyye, Nakşibendiyye, Şettâriyye ve bir kısım küçük tarikatların önemli şeyhleriyle bazı kadın velîlerin hayat hikâyeleri anlatılır. Sekizinci bölüm mizahî hikâye ve fıkraları içermektedir. Müellif, tanınmış şairlere ayırdığı dokuzuncu bölümde çağdaşı olan veya daha önce yaşayan eski Arap, Türk, İran ve Hint asıllı şairleri ele alır. Onuncu bölüm rüya, rüya tabirleri ve tabircileri hakkındadır. On birinci bölüm astroloji ve astrologlarla, on ikinci bölüm âhiret hayatıyla ilgilidir. Farsça olan kitabın içeriğinden, yazımına 1116 (1704) yılından önce başlandığı ve 1120’den (1708) sonraki bir tarihte bitirildiği anlaşılmaktadır. Eserin bir nüshası Leknev Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Nazir Ahmad, XXXI/1 [1957], s. 71).
2. Ḥâşiye-i Şerḥ-i Ḫulâṣatü’l-ḥisâb. Bahâeddin Âmilî’nin Ḫulâṣatü’l-ḥisâb adlı eserine babası tarafından yazılan Arapça şerh için kaleme aldığı hâşiyedir. Bir nüshası India Office Library’dedir (Nr. Ar. Ms., 761).
3. Risâle-i Beyâniyye. Müellifin ders notlarından oluşan belâgata dair eser, Bâbürlü Hükümdarı Evrengzîb’in tahta çıkışı münasebetiyle gözden geçirilerek kendisine takdim edilmiştir; bir nüshası Leknev’de Nadwa Library’de kayıtlıdır (a.g.e., XXXI/1 [1957], s. 64).
4. Taṣrîḥ. Astronomi üzerine Bahâeddin Âmilî’nin Teşrîḥu’l-eflâk adlı eserine yazdığı şerhtir (Delhi, ts. [Müctebâî Matbaası]). Bu şerh üzerine ayrıca et-Terşîḥ adıyla bir hâşiye kaleme almıştır.
Riyâzî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinin başlıcaları Teftâzânî’nin Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm’ı üzerine yazdığı Şerḥu’t-Tehẕîb ile Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Aḫlâḳ-ı Nâṣırî adlı eserine yazdığı Ḥâşiye-i Aḫlâḳ-ı Nâṣırî, Tercüme-i Manẓûme-i Kidânî, Ḥâşiye-i Şerḥ-i Çaġmînî, Risâle-i Bedîʿiyye, Risâle-i Manẓûmü’n-nücûm, Risâle-i Mirʾâtü’l-Mevâḳıf, Ḥâşiye-i Şerḥ-i Hidâyetü’l-ḥikme, Ḥâşiye-i Şerḥ-i Meṭâliʿ, Risâle-i Mûsiḳī, Mefâtîḥ, Risâle-i Mecmaʿu’l-Baḥreyn, Şerḥ-i Menâẓir-i Öḳlîdis ve Dîvân’dır.
BİBLİYOGRAFYA
Bindrâban Dâs Hûşgû, Sefîne-i Ḫûşgû (nşr. Şâh Muhammed Atâurrahman), Patna 1378/1959, s. 191-192.
Nazir Ahmad, “‘Imamuddin Husain Riadi, the Grandson of Nadirul-‘Asr Ustad Ahmad, the Architect of the Taj Mahal, and His Tadhkira-i-Baghistan”, IC, XXX/4 (1956), s. 330-350; XXXI/1 (1957), s. 60-87.
Hafiz Ghulam Murtaza, “The Works of Imamuddin ar-Riyadi, the Grandson of the Architect of the Taj Mahal”, a.e., XXXIV/4 (1960), s. 270-293.
