https://islamansiklopedisi.org.tr/irec-mirza
Tebriz’de doğdu. Kaçar hânedanından Sadrüşşuarâ Gulâm Hüseyin Mirza’nın oğludur. Âkā Muhammed Takī, Ârif-i İsfahânî ve Mirza Nasrullah Bahâr-ı Şirvânî’den Arapça ve Farsça; İkbâl-i Âştiyânî’den mantık, felsefe, meânî ve beyan dersleri aldı. Tebriz Dârülfünunu’na devam ettiği yıllarda Fransızca ve Rusça öğrendi. On altı yaşında iken evlenen Îrec Mirza, üç yıl sonra eşinin ve babasının ölümü üzerine ailesinin geçimini sağlamak amacıyla devlet hizmetine girmek zorunda kaldı. Veliaht Muzafferüddin Mirza onu bayramlar ve selâm törenleri için kaside yazmakla görevlendirdi. Kendisine “fahrü’ş-şuarâ” lakabını veren Emîr-i Nizâm tarafından daima teşvik edildi. Bir ara Kıvâmüssaltana ile Avrupa’ya gitti. 1923 yılına kadar Tebriz, Kirmanşah, Tahran, Abâde, İsfahan ve Meşhed’de Maliye ve Maarif bakanlıklarıyla gümrük teşkilâtına bağlı kuruluşlarda çeşitli görevlerde bulundu. 28 Şâban 1344 (13 Mart 1926) tarihinde Tahran’da vefat etti ve Zâhirüddevle Kabristanı’na defnedildi.
Gençlik döneminde Ferruhî-yi Sîstânî’nin etkisi altında kalan Îrec daha sonra Menûçihrî, Hâkānî-yi Şirvânî ve Kāânî-i Şîrâzî tarzında şiirler yazmaya başladı. Hayatının son on yılında, vezin ve kafiyede klasik şiir kurallarına bağlı kalmakla birlikte konu itibariyle yeni, sade ve akıcı şiirler kaleme aldı. Dilde sadeleşme akımını savunan Îrec şiirlerinde halk deyimleri ve atasözlerini ustaca kullanmıştır.
Eserleri. 1. Dîvân. Yaklaşık 4000 beyit ihtiva eden eser, önce şairin oğlu Hüsrev Mirza’nın mukaddimesiyle birlikte yedi küçük kitap halinde yayımlanmış (Tahran 1307-1309 hş.), daha sonra diğer eserleriyle beraber Külliyyât’ın içinde neşredilmiştir (Tahran 1342 hş.).
2. ʿÂrifnâme. Kāimmakām-ı Ferâhânî’nin Celâyirnâme’si tarzındaki mesnevi, hezec bahrinin “mefâîlün mefâîlün feûlün” vezniyle yazılmış olup 550 beyitten meydana gelir. Şair bu mesneviyi, Ebü’l-Kāsım Ârif-i Kazvînî’nin Meşhed’de verdiği konser sırasında Kaçarlar’ı kınayan bir şiir okuması üzerine kaleme almıştır. Kadın hakları, çiftçilerin yoksulluğu, ülkedeki kanunsuzluklar gibi konuların işlendiği eser kısa zamanda yayılmış, bazı kesimlerin büyük tepkisini çekmesi şairi güç durumda bırakmıştır. ʿÂrifnâme son olarak Külliyyât içerisinde basılmıştır (Tahran 1342 hş.).
3. Zühre vü Menûçihr. William Shakespeare’in Venüs ile Adonis’inin manzum tercümesi olup (Tahran, ts.; Mehâbâd 1336 hş.) tamamlanamamıştır. Eser Külliyyât’ın içinde de yayımlanmıştır (Tahran 1342 hş.).
BİBLİYOGRAFYA
Îrec Mirzâ, Külliyât-ı Dîvân, Tahran 1307 hş., I-VII.
a.mlf., Külliyât, Tahran 1342 hş.
Reşîd-i Yâsemî, Edebiyyât-ı Muʿâṣır, Tahran 1316 hş., s. 23-27.
Hâdî Hâirî, Efkâr u Âs̱âr-ı Îrec, Tahran 1325/1946.
M. Bâkır-ı Burkaî, Süḫanverân-ı Nâmî-yi Muʿâṣır, Tahran 1329 hş., s. 16-18.
Nusretullāh Fethî, ʿÂrif u Îrec, Tahran 1333/1954.
Gulâmrızâ Riyâzî, Îrec ve Nuḫbe-i Âs̱âreş, Tahran 1342/1963.
Muhammed Ca‘fer Mahcûb, Taḥḳīḳ der Aḥvâl u Âs̱âr u Efkâr û Eşʿâr-i Îrec Mîrzâ ve Ḫânedân u Niyâkân-i û, Tahran 1342/1963.
Yahyâ Âryanpûr, Ez Ṣabâ tâ Nîmâ, Tahran 1350/1971, II, 383-419.
Bânû Nusret Tecrübekâr, Sebk-i Şiʿr der ʿAṣr-ı Ḳācâriyye, Tahran 1350/1971, s. 145-151.
Muhammed İsti’lâmî, Bugünkü İran Edebiyatı Hakkında Bir İnceleme (trc. Mehmet Kanar), Ankara 1981, s. 138, 201-202.
Paul Sprachman, “The Poetic of Hiyāb in the Satire of Iraz Mīrzā”, Iran and Iranian Studies: Essays in Honor of Iraj Afshar (ed. Kambiz Eslami), Princeton 1998, s. 341-357.
Muhammed Kazvînî, “Îrec Mirzâ”, Yâdgâr, III/3, Tahran 1325 hş./1946, s. 39 vd.
Pervîz Sultânî, “Îrec”, Süḫan, VI/9, Tahran 1334 hş., s. 832 vd.
Ahmed Nikûhmet, “Sîrî der Zindegî ve Âs̱âr-ı Îrec”, Vaḥîd, sy. 8, Tahran 1353 hş./1974, s. 615-621.
Ebü’l-Feth Hakîmiyân, “Taḥḳīḳ-i Pîrâmûn-i Efsâne-i Zühre vü Menûçihr”, Hüner u Merdüm, sy. 165-166, Tahran 1355 hş., s. 49-56.
Görseller
