İSMÂİL b. AHMED

234’te (848-49) Fergana’da doğdu. Tâhirîler’in Semerkant ve Fergana emîri Ahmed b. Esed’in oğludur. Emîr Ahmed ölünce büyük oğlu Nasr babasının bölgesinde hüküm sürmeye başladı. Bu arada Saffârî Emîri Ya‘kūb b. Leys’in Horasan’da Tâhirîler’in hâkimiyetine son vermesi bölgedeki diğer şehirler gibi Buhara’yı da etkiledi. Şehre hâkim olmak için yapılan mücadeleler sırasında Buhara eşrafı fakih Ebû Abdullah’ın etrafında toplandı. Buharalılar’ın, Semerkant Emîri Nasr b. Ahmed’den Buhara’ya bir vali göndermesini istemeleri üzerine Nasr kardeşi İsmâil’i buraya vali tayin etti. İsmâil’in Buhara emîri, Hüseyin b. Muhammed’in de nâibi olması üzerinde anlaşmaya varıldı. Birkaç gün sonra İsmâil şehre girince Hüseyin’i hapsettirip tek başına hâkimiyetini ilân etti (Ramazan 260 / Temmuz 874). Buhara’da hutbeyi ağabeyi Nasr ve kendi adına okutmaya başladı.

İsmâil, bir müddet sonra kardeşi Ebû Zekeriyyâ Yahyâ’yı yerine vekil bırakıp Semerkant’a gitti. İsmâil’in kendisine haber vermeden Semerkant’a gelişinden rahatsız olan ağabeyi Nasr ona pek yüz vermedi. Bir yıl kadar orada kaldıktan sonra Buhara’ya dönen İsmâil, şehre hâkim olabilmek için itaatten vazgeçen Buharalılar ile mücadeleye girişti. Sayıları 4000’i bulan eşkıyayı bertaraf etti. 2000 Hârizmli ile Buhara’ya saldırmak üzere Âmül’e gelen Hüseyin b. Tâhir’i mağlûp etti. Öte yandan ağabeyi Emîr Nasr ile arasındaki gerginlik giderek tırmanıyordu. İsmâil, yılda 500.000 dirhem vergi verme taahhüdünü iki defa yerine getiremeyince Emîr Nasr Fergana ve Şâş’taki kardeşlerinden sağladığı büyük bir orduyla Buhara’ya hareket etti (Receb 272 / Aralık 885). Bunun üzerine İsmâil Buhara’yı boşaltıp Fârâb’a çekildi. İsmâil’in dost ve müttefiki Râfi‘ b. Herseme’nin teşebbüsüyle iki kardeş arasında anlaşma sağlandı. Buna göre Buhara valiliğine İshak b. Ahmed getirilecek, İsmâil de vergileri toplayıp Nasr’a her yıl 500.000 dirhem gönderecekti. Fakat Emîr Nasr, anlaşmada belirtilen yıllık vergiyi alamayınca tekrar bir ordu toplayıp Buhara üzerine yürüdü. Birbirleriyle birkaç defa savaşa girişen iki kardeş son olarak Vâzbdîn denilen yerde karşı karşıya geldiler (275/888). Savaş İsmâil’in galibiyetiyle sonuçlandı. Ağabeyine çok iyi davranan İsmâil onu Semerkant’a geri gönderdi. Nasr hayatının sonuna kadar ailenin reisi olarak kaldı. Dört yıl sonra vefat edince (23 Cemâziyelevvel 279 / 21 Ağustos 892) İsmâil bütün Mâverâünnehir’e hâkim oldu; Buhara’yı Sâmânî Devleti’nin başşehri yaptı. Abbâsî Halifesi Mu‘tazıd-Billâh 280 (893) yılında İsmâil’in Mâverâünnehir’e hâkimiyetini tasdik eden bir menşur gönderdi. Emîr İsmâil, aynı yıl Talas’a Karluklar üzerine başarıyla sonuçlanan bir sefer düzenledi. Talas’ın Türk emîriyle dihkanların çoğu bu sefer sırasında müslüman oldu. Büyük bir kilise camiye çevrildi ve hutbe Halife Mu‘tazıd-Billâh adına okundu. Yine aynı yıl Üsrûşene Sâmânî topraklarına katıldı.

Bu arada Mu‘tazıd-Billâh, İran’da hâkimiyetini genişleten Saffârî Emîri Amr b. Leys’in baskısıyla Emîr İsmâil’i Mâverâünnehir valiliğinden azledip yerine kendisini tayin ettiğine dair bir menşur göndermek zorunda kaldı. Bunun üzerine Amr b. Leys İsmâil’i itaate davet etti. İsmâil bu daveti savaş sebebi sayarak tepki gösterince Amr Mâverâünnehir’i ona bırakmaya razı oldu. Fakat İsmâil, Amr’ın elçilerini kabul etmeyip geri gönderdi. Bu duruma sinirlenen Amr Ceyhun kıyısına iki ordu sevketti. Emîr İsmâil de 20.000 askerle birlikte Ceyhun’u geçti. Yapılan savaşı İsmâil kazandı. Bir yıl sonra iki ordu tekrar karşı karşıya geldi. Ceyhun’u geçip Belh şehrini kuşatan Emîr İsmâil Amr’ı esir aldı (15 Rebîülâhir 287 / 19 Nisan 900). Onun bu zaferi halifeyi rahatlattı ve kendisini Horasan emîri olarak tanıdı. İsmâil halifenin isteği üzerine Amr’ı Bağdat’a gönderdi. İsmâil’in son yılları, Cürcân ve Taberistan’da Zeydî imamlarla mücadele ile geçti. Bu yıllarda gücünü Kuzey İran’dan batıya doğru genişletmeye çalıştı. Mâverâünnehir’e bozkırlardan ulaşan büyük bir Türk topluluğunu İslâm ülkelerinden gelen gönüllülerin de yardımıyla geri püskürttü (291/904).

İran’ın bütün kuzey vilâyetlerini hâkimiyetine alan Emîr İsmâil ömrünün sonuna kadar Abbâsîler’e bağlı kaldı. Onun devrinden itibaren Buhara büyük bir idarî ve kültürel merkez haline geldi. Buhara’da bir saray inşa edildi. 178 (794-95) yılında Vali Fazl b. Yahyâ el-Bermekî tarafından yaptırılan cuma camiini tamir ettirdi ve genişletti (290/903). 280 (893) yılından itibaren çoğunluğu bakır olmak üzere Şâş, Semerkant, Enderâb ve Nîşâbur’da sikke darbettirdi.

Sâmânî Devleti’nin gerçek kurucusu ve hânedanın en önde gelen şahsiyeti olarak kabul edilen Emîr İsmâil 14 Safer 295 (24 Kasım 907) tarihinde vefat etti. Ölümünden sonra kendisine “emîr-i mâzî” ve “emîr-i âdil” lakapları verildi. Yerine oğlu Ahmed geçti. Buhara’da ona izâfe edilen türbenin Sâmânîler’in daha sonraki bir dönemine ait olduğu tahmin edilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 23. cildinde, 84-85 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.