KÂĞIT EMİNİ

Arpa emini, matbah emini, darphâne emini, şehremini ile beraber sarayda bîrun hizmetlerine bakan beş büyük bürokrattan biridir. Bir büro halinde teşkilâtlanması muhtemelen XVI. yüzyıldadır. Ondan önce de divanda kâğıt işleriyle ilgilenen bir kâtibin mevcut olma ihtimali yüksektir. Devlet dairelerinde kullanılan kâğıt ve diğer kırtasiye malzemelerinin tedarik ve dağıtımıyla görevli bulunan kâğıt emini hazinedarbaşına karşı sorumluydu. Kırtasiye malzemesi taşra devlet hazinesinde saklanırdı. Sarayın Enderun kısmına ait kırtasiye masraflarına ise Defterdarlık Dairesi’nde kalem mensuplarından olan Enderun kâğıt emini bakardı. XVI. yüzyılın sonlarında kâğıt eminliğinde dergâh-ı âlî müteferrikaları varken sonraları kâğıt eminleri Dîvân-ı Hümâyun kâtipleri arasından seçildi. XVI. yüzyılda kâğıt ihtiyacı kâğıt emini tarafından karşılanırken XVIII. yüzyılda bu vazife artık saray dışından kâğıtçı esnafının seçtiği kâğıtçıbaşıya havale edildi. Kâğıt emini unvanı da genellikle bîrun kâğıt emini için kullanılmıştır.

Devlet dairelerine senet mukabilinde verilen kırtasiye eşyasına da nezaret eden bîrun kâğıt emini maliyenin çeşitli evrak işleriyle uğraşan büronun başında yer alırdı. Yeni berat alan veya beratlarını yenileyenlerin beratlarını kâğıt emini verir ve berat harcını tahsil ederdi. Kalemlerde yazılıp hazırlanan beratların harcı belirlenir, ait olduğu kaleme göre beratı defterdar, reîsülküttâb veya kazasker imzaladıktan sonra nişancı tarafından tuğrası çekilerek önem derecesine göre ya kubur denilen silindir biçimindeki kutular içinde veya kuburlar atlas keselere konularak sahibine teslim edilmek üzere kâğıt eminine gönderilirdi.

Rumeli ve Anadolu vilâyetleri zeâmet ve timar sahiplerine ait olup Dîvân-ı Hümâyun’dan çıkacak beratlar ve şikâyet ahkâmının harçlarının nişancının imza ve mührüyle ibraz edilen muhasebe kaydı üzerine kâğıt emini tarafından hâsılat ve teslimat hesapları işlenirdi. Timar ve zeâmeti tasarruf edenlere verilen beratların harcı tayin kayıtlarının bulunduğu ruûs-ı hümâyun icabınca kâğıd-ı bîrûn emini tarafından alınarak hazineye verilirdi. Harçları alınmak için kâğıt eminine yollanan tezkere adediyle tezkere sûretleri deftere kaydedilirdi. Muhtelif timar ve zeâmetlerin tayini sırasında tahsil edilen resm-i mîrî ile resm-i emînin cinsleri ve miktarlarıyla yazı kayıtları, alınan beratların rüsûmat/harç miktarlarının genel toplamı ve kâğıt eminlerinin tatbik mühürleri rüsûm-ı beravât defterinde bulunurdu.

Kâğıt emini, uhdesinde olan maktû‘ gelirlerden sipahilerin maaşları ile Anadolu kazaskeri kapısında ahkâm kâtipliğinde bulunanların maaşlarını öderdi. Dergâh-ı âlî yeniçerilerinden cebehânede çalışan kundakçı, saykalcı, çadır imalatçısı gibi görevlilerin maaşları, elçilere ait hayvanların masrafları da kâğıt emini eliyle karşılanırdı. Ulûfeli hâcegândan olan ahkâm kâtiplerine kâğıt emininin ulûfelerini zamanında vermemesi genellikle şikâyet konusu olmuştur. 6 akçe, 10 akçe yevmiye ile Anadolu kazaskerliğinde ahkâm kâtipliği yapanların vazifelerini (üç aylık maaş) bîrun kâğıt emininden alamadıkları için sık sık şikâyet ederek bunların kâğıt emininden mahsup edilmesi için arzda bulunurlardı.

Enderun ve bîrun kâğıt eminleri yüksek dereceli memuriyetler (hâcegânlık) arasındaydı. XVIII. yüzyılda dört sınıfa ayrılan hâcegânlık unvanının birinci sınıfını üç defterdarla nişancı, reîsülküttâb ve defter emini, ikinci sınıfını maliyeden büyük rûznâmeci, başmuhasebeci ve Anadolu muhasebecisi, üçüncü sınıfını tersane emini, şehremini, darbhâne emini, arpa emini ve masraf-ı şehriyârî emini oluştururken dördüncü sınıfını Enderun kâğıt emini ile bîrun kâğıt emininin de aralarında bulunduğu Maliye Dairesi’nin kalem âmirleri, piyade ve süvari mukabelecileri, kalyonlar kâtibi, tersane ambarı emini, tersane ambarı nâzırı, tersane reisi, tophâne nâzırı, sergi nâzırı teşkil ederdi. XIX. yüzyılın başında aylığı 60 kuruş olan kâğıd-ı bîrûn emanetine genellikle mektûbî ve âmedî halifelerinden seçilenler arasında en uygun bulunanı eminliğe getirilirdi.

1811 yılı tevcîhatında kâğıd-ı Enderun emaneti âmedî hulefâsından Mustafa Muhtar Efendi’ye, kâğıd-ı bîrûn emanetinin vekâleti defterdar mektupçusu başhalifesi Esad Efendi’ye, 1812 yılı tevcîhatında kâğıd-ı Enderun emaneti mektûbî hulefâsından el-Hac Mehmed Emin Efendi’ye, 1813’te ise İzzet Paşa’nın mühürdarı Derviş Hüseyin Efendi’ye, kâğıd-ı bîrûn emaneti tuğranüvis Nihâlî Efendi’ye verildi. 1826 yılındaki tevcîhatta kâğıd-ı Enderûn emaneti divan kâtiplerinden Mehmed Nesim Efendi’ye tevcih edilirken kâğıd-ı bîrûn emaneti Nâsır Efendi’nin uhdesinde bırakıldı. 1830’daki tevcîhatta kâğıd-ı Enderun emaneti Ahmed Nazif Efendi’ye, kâğıd-ı bîrûn emaneti âmedî halifelerinden Nâfi Efendi’ye, 1831 yılı tevcîhatında kâğıd-ı Enderûn emaneti kâtip efendi halifelerinden Ömer Efendi’ye, kâğıd-ı bîrûn emaneti âmedî hulefâsından Ali Şihâb Efendi’ye ve 1832 tevcîhatında kâğıd-ı Enderun emaneti Divan Kalemi mühimmenüvisânından Mümtaz Efendi’ye, kâğıd-ı bîrûn emaneti âmedî halifelerinden Ali Şihâb Efendi’ye tevcih edildi. 1833 yılı tevcîhatında kâğıd-ı Enderun emaneti Divan Kalemi mühimmenüvisânından Atâ Efendi’ye verildi, kâğıd-ı bîrûn emaneti âmedî halifelerinden Ali Şihâb Efendi’nin uhdesinde bırakıldı.

1833’te divan görevlerinde düzenleme yapıldığı sırada münâvebeye tâbi olan ve pâye nevinden sayılan piyade mukabeleciliği, küçük rûznâmçecilik, büyük kale tezkireciliği, küçük kale tezkireciliği, sâlyâne mukātaacılığı, sergi nezâreti, kâğıd-ı Enderun emaneti görevleri birleştirildi ve yedi görevin birden görüldüğünü belirtmek üzere müstakil bir memuriyet olarak aklâm-ı seb‘a hocalığı ihdas edildi. Kâğıd-ı bîrûn emini olan Dîvân-ı Hümâyun hâcegânının âmedî halifelerinden Ali Şihâb Efendi padişah iradesiyle kesedar riyâseti hizmetine getirilince kâğıd-ı bîrûn eminliği Şubat 1836’da Dîvân-ı Hümâyun hâcegânının muteber halifelerinden Enverî Efendi’ye verildi. 1838’de Hazîne-i Âmire, Mansûre Hazinesi’yle birleştirilerek Maliye Nezâreti teşkil edildiği sırada Bâb-ı Defterî kalemlerinin yeniden düzenlenmesine bir başlangıç olmak üzere Bâb-ı Defterî’de müteferrik olan kalemler ve kâtipler birbirine bağlandı. Bu çerçevede küçük rûznâmçe ile kâğıd-ı bîrûn emaneti ve tarihçilik memuriyetleri maliye tezkireciliğine dahil edildi.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 2-3 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.