KÂŞGAR

Tarım havzasının en önemli şehri olan Kâşgar (Çince Kaşi; İslâm kaynaklarında Kâşgar, Kâcgar, Kâşhar), Tarım ırmağının kollarından Kâşgar suyu kıyısında kurulmuştur. Şehrin tarihi Han hânedanına (m.ö. 206-m.s. 220) kadar götürülebilir. O tarihten Tang hânedanına kadar (618-907) Çin kaynaklarında Şule adıyla zikredilen Kâşgar, Çinliler’in oturduğu Hançeng (Şule) ve müslümanların oturduğu Huiçeng (Şufu) denilen iki semtten meydana geliyordu.

Taberî’nin naklettiğine göre Kuteybe b. Müslim 96’da (715) Fergana bölgesine kadar ilerlemiş ve Kâşgar’ı 629’dan beri ellerinde tutan Çinliler’den almıştı (Târîḫ, VI, 496). Daha önce buranın sahibi olan Karluklar 750’de şehri tekrar ele geçirdiler ve bölgede Türk idaresini yeniden kurdular. Ardından şehre Uygurlar hâkim oldu; 920 civarında Tagan Tegin adlı bir Türk dihkanının idaresindeydi. Kâşgar’da hüküm süren ilk müslüman Türk hükümdarı Karahanlılar’dan Abdülkerim Satuk Buğra Han’dır (ö. 344/955). V. (XI.) yüzyılın başında Karahanlı İlig Han Nasr’ın kardeşi Togan Han Kâşgar hâkimi idi. 405’te (1014) burada basılan bir sikkede ise Abbâsî Halifesi Kādir-Billâh ile Karahanlı Hükümdarı Yûsuf Kadır Han’ın adları bulunmaktadır. Kâşgar, Karahanlılar zamanında hem siyasî hem kültürel bakımdan Tarım havzasının en önemli şehriydi. Yûsuf Has Hâcib ünlü eseri Kutadgu Bilig’i burada yazmıştır. Bölgenin ilmî zihniyetini gösteren ve Türk dili, edebiyatı ve düşüncesinin gelişme devrine işaret eden Dîvânü lugāti’t-Türk’ün müellifi Mahmud da Kâşgarlı idi. V. (XI.) yüzyılda Ebü’l-Fütûh Abdülgafûr b. Hüseyin el-Almaî bir Kâşgar tarihi yazmış, Cemâl-i Karşî de VIII. (XIV.) yüzyılın başında Mülḥaḳātü’ṣ-Ṣurâḥ adlı eserini Kâşgar’da kaleme almıştır.

Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, Semerkant ve Özkent’i ele geçirdiğinde Kâşgar hanı huzuruna gelip itaat arzetti ve onun adına hutbe okutup para bastırdı; bu tâbiiyet Sencer zamanında da sürdü. Karahıtaylar, 1128’deki ilk saldırılarında Kâşgar’ı alamadılarsa da iki yıl sonra Balasagun ve Hoten ile birlikte burayı da zaptettiler. Bu istilâ üzerine duran kervan ticareti, Karahıtaylar’la Hârizmşahlar arasında sağlanan mütarekeden sonra tekrar başladı. Sa‘dî-yi Şîrâzî 1209’da bir kervanla Kâşgar’a geldi. Nayman Prensi Güçlüg (Küçlük) Han’ın bölgedeki Karahıtay hâkimiyetine son vermesinin ve gürhanı esir alıp Karahıtaylar’ın başına geçmesinin ardından müslümanlar şiddetli bir baskı ve zulme mâruz kaldı, ibadetleri engellendi. Cengiz Han’ın Cebe Noyan kumandasında gönderdiği kuvvetlerin şehri ele geçirmesiyle (1218) birlikte ibadetler serbest bırakıldı. Bu sebeple Kâşgar müslümanları Moğollar’ın gelişini Allah’ın bir lutfu olarak karşılamışlardır. Cengiz Han, Moğol töresince ülkesini oğulları arasında taksim edince Kâşgar Çağatay Han’ın payına düştü (1227). Ancak daha sonra idaresi Buhara Emîri Mahmud Yalvaç ve onun ardından oğlu Mesud Yalvaç’a bırakıldı; şehirdeki Mesûdiye Medresesi onun tarafından yaptırılmıştır.

XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Kâşgar ve çevresine Moğol asıllı Duğlatlar hâkim oldular. Timur Hârizm’e sefer düzenlerken onların üzerine de ordu sevkediyordu. 1399’da gönderdiği torunu Mirza İskender, Yarkent ve Aksu ile birlikte Kâşgar’ı da zaptetti. Hoten, Endican ve Kâşgar’ı Şâhruh’un oğlu İbrâhim Sultan’a veren Timur, Ankara Savaşı’ndan sonra Anadolu’dan getirdiği 30.000 çadır Kara Tatar’ın bir kısmını Kâşgar taraflarına yerleştirdi. 1416’da Timur’un torunu Uluğ Bey, Ömer Şeyh’in oğlu Emîrek Ahmed’in idaresindeki Kâşgar’a da hâkim oldu. Aynı yıl Duğlatlar Tarım havzasından tamamen uzaklaştırıldıysa da ardından geri döndüler ve Kâşgar’ı tekrar ele geçirerek burada 1499 veya 1514 yılına kadar hüküm sürdüler. 1606’da Çağatay hânedanına mensup Emîr İsmâil Kâşgar’a hâkim oldu. Onun zamanında halk üzerinde büyük nüfuzu bulunan Âfâk (Appak, Abak) Hoca, Kalmuklar’ın yardımıyla 1678’de şehrin emîri oldu. Böylece başlayan Hocalar dönemi XIX. yüzyıla kadar devam etti. 1759’da Çin Tarım havzasının tamamını işgal etti ve merkezi Yarkent olan mahallî bir yönetim kurdu. Fakat XIX. yüzyılda bölgede idarî bozukluk ve sömürünün artması ve savaşlarla büyük çaptaki isyanların merkezî yönetimi zayıflatması sebebiyle müslümanlar sık sık ayaklandılar. 1759’da sürgüne gönderilen Hocalar’la dinî ve siyasî liderler Çin yönetimine karşı gösterilen direnişte önemli rol oynadılar. Ayaklanmalar, Orta Asya’da bir İslâm devleti kurmak isteyen Yâkub Han’la zirveye ulaştı. Yâkub Han 1870’te Hindistan’daki İngiliz idaresiyle anlaştı ve onların ülkenin tabii zenginliklerinin kendileri tarafından işletilmesi şartını kabul ederek bir Kâşgar devleti kurulması ve bu devletin Osmanlılar’a tâbi olması konusunda mutabakata vardı. Aynı yıl İstanbul’a gelen Kâşgar elçisi büyük bir ilgiyle karşılandı ve Yâkub Han’a birinci rütbeden nişân-ı Osmânî ile kılıç ve alem gönderildi. 1872’den itibaren Yâkub Han’ın hâkim olduğu Kâşgar’da ve diğer yerlerde hutbeler Padişah Abdülaziz adına okundu; 1875’ten itibaren de Kâşgar emirliğinin babadan oğula geçmesi kabul edildi. Fakat bu girişimler, 1877’de Yâkub Han’ın ölümü üzerine Çinliler’in Kâşgar’ı istilâ etmesiyle yarım kaldı. 1884’te Çin yönetimi bölgede Doğu Türkistan (Sinkiang) vilâyetini kurdu; ancak vilâyet üzerindeki kontrolü tam değildi. 1930’da Sovyetler Birliği bölgeyi himayesi altına aldığını açıkladı. 1933’te Uygurlar, Kâşgar’da İngiltere’nin desteğiyle Sovyet karşıtı bir Doğu Türkistan cumhuriyeti kurma teşebbüsünde bulundularsa da başarılı olamadılar. 1949’da Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla Tarım havzası önemli bir siyasî, ekonomik ve sosyal değişim yaşadı. 1955’te Doğu Türkistan, muhtariyet isteyen Uygurlar’ı yatıştırmak amacıyla Sinkiang Uygur Otonom Bölgesi adı altında yeniden organize edildi. İdarî olarak Kâşgar bir il merkezi ve on bir ilçeden oluşan bir vilâyettir.

Kâşgar İlkçağ’dan beri Tarım havzasının ekonomik merkezidir. Eski dönemlerde el sanatlarında, özellikle kilim, tekstil ve seramik dallarında meşhurdu. 1950’lerden bu yana pamuk endüstrisi başta olmak üzere kurulan çeşitli modern endüstriler şehrin ekonomik önemini arttırmıştır. Diğer taraftan iki ipek yolunun buluştuğu yerdeki konumu ve Çin’le Orta Asya arasındaki transit taşımacılıktaki rolü, eski çağlardan beri Kâşgar’ın bir ticaret merkezi olarak önem kazanmasını sağlamıştır. 1949 ile 1980’li yıllar arasında 30.000’den 160.000’e yükselen ve çoğunluğu Uygurlar’dan oluşan şehrin nüfusu 1991’de 330.397 idi. İslâm hâkim dindir; fakat 1960’lardaki kültür devriminden ancak 100 cami ve mescid kurtulabilmiştir. Bunlar arasında, Çin’in en büyük camisi olan ve özellikle şehre İslâmî bir hava veren Iydgâh Meydanı’ndaki aynı adı taşıyan, XVII. yüzyılda inşa edilmiş cami yanında Âfâk Hoca Camii ve Türbesi, Döng Mescid, Kâşgarlı Mahmud Türbesi ve Yûsuf Has Hâcib Türbesi gibi mimari yapılar bulunur.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 7-9 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.