KĀSIM HANLIĞI

Kāsım Hanlığı’nın kuruluşu, Doğu Avrupa’daki Türk devletleriyle Slav knezlikleri (prenslik) arasındaki mücadeleler ve bunların politikalarıyla yakından ilgilidir. Uluğ Muhammed, küçük hanlıklara parçalanmış olan Altın Orda Devleti’ni tekrar bir idare altında toparlamak istiyordu. Ancak bunu gerçekleştirebilmek için hem Slav beylikleri hem diğer hanlıklarla mücadele etmesi gerekiyordu. Kendi hâkimiyetini tanıtmak amacıyla 1439’da Ruslar’a karşı çıktığı ilk seferde Moskova kapılarına gelen Uluğ Muhammed 7 Temmuz 1445 tarihindeki ikinci seferinde Vladimir’e kadar ilerledi, Suzdal meydan savaşında Ruslar’ı yenerek Moskova Knezi Vasili’yi esir aldı. Ödediği yüklü miktardaki fidye neticesinde serbest kalan Vasili, Uluğ Muhammed Han’la onun bütün isteklerini kabul eden bir antlaşma yaptı. Bu antlaşmaya göre Moskova, Uluğ Muhammed Han’a savaş tazminatı ödeyecek, daha önce Altın Orda Hanlığı’na karşı olan yükümlülüklerini şimdi Kazan Hanlığı’na ifa edecekti. Barış şartlarının yerine getirildiğini kontrol etmek üzere Moskova’da ve öteki Rus vilâyet merkezlerinde birçok Kazanlı memur bulundurulacaktı. Antlaşmanın önemli bir maddesi de Moskova Knezliği sınırları dahilindeki Oka ırmağı üzerinde bir hanlık kurulmasını öngörüyordu.

Bazı kaynaklara göre 1445’te (Kurat, Rusya Tarihi, s. 102; Yakubovskiy, s. 212), bazılarına göre ise 1452-1456 yıllarında (Bosworth, s. 261; EI² [Fr.], IV, 752) kurulan Kāsım Hanlığı’nın başına Uluğ Muhammed’in oğlu Kāsım getirildi. Uluğ Muhammed Han’ın ölümünden bir süre sonra Kazan Hanlığı’nda taht mücadelesi başladı. Bu gelişmelerle yakından ilgilenen Moskova Knezliği Kāsım Han’a tam destek verdi. Fakat Kazan’a yaptığı ilk seferden başarısızlıkla dönen Kāsım Han’ın durumu da sarsıldı. Moskova Knezliği’ne daha sıkı bağlarla bağlandı ve bir bakıma onun vasalı haline geldi. Kāsım hanları bundan böyle unvan ve topraklarını, devlet vergilerini toplama yetkilerini korumakla birlikte dış işlerinde Moskova’ya tâbi oldular ve öteki Rus beyleri seviyesine düştüler. Moskova knezleri, bir yandan onların siyasî ve askerî birikimlerinden yararlanırken bir yandan da Kırım ve Kazan hanlıklarına karşı kullanmaya başladılar.

Kazan hanının ölümünden sonra Kazan’a başarısız bir sefer yapan Kāsım’ın 1468’de (873) vefatıyla yerine oğlu Danyal (Danyar) geçti (1468-1486). Danyal, Ruslar’ın 1471-1477 yıllarında yapılan Novgorod seferlerine katıldı; 1472’de Altın Orda Hanı Ahmed’in üzerine yürüdü. Onun ölümünün ardından III. İvan hanlığın başına Kırım’dan Nur Devlet Giray’ı getirdi. Böylece Kāsım Hanlığı’nda Uluğ Muhammed ailesi dönemi kapanmış oldu. Nur Devlet zamanında Altın Orda Devleti’nin merkezi olan Saray şehri yağmalandı. Nur Devlet’in oğlu Satılgan da yine Ruslar’ın yanında Altın Orda ve Kazan hanlıklarına yapılan seferlere katıldı. Satılgan’ın kardeşi Canay hakkında fazla bilgi bulunmamakla birlikte Litva’ya karşı sefere çıktığı bilinmektedir. Canay’dan sonra Kāsım Hanlığı’nda Kırım hanları sülâlesi sona erdi, Astarhan hanları dönemi başladı. Astarhan Hanı Bahtiyar Sultan’ın oğlu olup 1502’de Moskova’nın hizmetine giren Şeyh Avliyar 1512’de (918) Kāsım hanlığına getirildi ve beş yıl kadar bu makamda kaldı. 1516’da (922) Smolensk seferine katıldı.

Avliyar’dan sonra Kāsım Hanlığı oğlu Şah Ali’ye verildi (1516-1519). Bundan böyle Ruslar’la dost geçinmek zorunda kalan Kazanlılar, Muhammed Emin Han’ın ölümüyle boşalan Kazan tahtına Moskova knezi ile anlaşarak Şah Ali’yi geçirdiler, Kāsım Hanlığı’na ise bunun kardeşi Can Ali gönderildi (1519-1532). Fakat Rus baskılarına karşı Kırım Hanlığı ile anlaşan Kazanlılar, Kazan tahtına Sâhib Giray’ı çağırınca Şah Ali Ruslar’a sığındı ve ardından Kazan’a karşı yapılan seferlerde önemli rol oynadı. Yoğun Rus baskısı karşısında Kazan’ı terketmek zorunda kalan Sâhib Giray ve kardeşi Safâ Giray’dan sonra Kazan tahtına 1532’de Kāsım Hanı Can Ali geçirilince Kāsım Hanlığı 1536’ya kadar sahipsiz kaldı. Ertesi yıl Şah Ali ikinci defa Kāsım hanı oldu ve 1542, 1548 yıllarında Ruslar’ın Kazan seferlerine katıldı. 1551 seferinde Ruslar’a yenilen Kazanlılar, Şah Ali’yi tekrar han yapmak zorunda kalınca Kāsım Hanlığı bir süre hükümdarsız kaldı, fakat 1552’de üçüncü defa bu makama getirildi. Kazan’ın Ruslar tarafından alınışının ardından Şah Ali 1567’ye kadar tahtta kaldı. Bu süre zarfında zaman zaman ayaklanan Kazanlılar ve Çirmişler’le İsveçliler ve Kırımlılar’a karşı Ruslar’ın yanında seferlere katıldı. Hatta 1557-1558’de Litvanya’ya gönderilen Rus kuvvetlerinin başkumandanlığına tayin edildi ve kazandığı zaferden dolayı Moskova’da büyük bir törenle karşılandı. Daha sonra Kāsım Hanlığı kuvvetleri Riga, İsveç, Livonya ve Lehistan’a karşı yapılan Rus seferlerinde de bulundu. Şah Ali’nin 1567’de ölümü üzerine Kāsım Hanlığı tahtına Sayın Bulat getirildi (1567-1573). Bunun zamanında 1570’te İstanbul’a bir Rus elçisi gelmiş, Kāsım’da müslümanların ve camilerin bulunduğundan söz etmiş, böylece Rus Çarlığı’nda müslümanlara iyi davranıldığını anlatmak istemişti. 1562’den beri Rus hizmetinde bulunan Bik-Bulat’ın oğlu olan Sayın Bulat 1571 ve 1572 yıllarında yapılan İsveç ve Estonya seferlerine katıldı. Fakat 1573’te Semen (Simeon) adını alıp hıristiyan oldu. Hanlığın müslüman tebaası ve diğer Türk ve Tatar topluluklarının tepkilerini hesaba katan Ruslar onu hanlıktan aldılar. Simeon “çarın ve Rusya’nın büyük beyi” unvanıyla Korkunç İvan’ın hizmetine girdi. Kāsım Hanlığı’nın başına Ahmed Han’ın torunu Mustafa Ali getirildi (1573-1600).

Mustafa Ali’den sonra Kāsım Hanlığı, Kazak asıllı Uraz Muhammed b. Ondan Sultan’a verildi (1600-1610). 1588 yılından beri Rus hizmetinde bulunan Uraz Muhammed, Ruslar’ın 1590’da İsveç, 1598’de Kırım seferlerine katıldı, Kāsım hanı olduktan bir yıl kadar sonra Kırımlılar’a karşı Rus sınırını korumakla görevlendirildi. Uraz Muhammed Han Moskova tahtı için çıkan mücadelelere katıldı ve II. Dimitri’yi destekledi. Rus kuvvetleri Kāsım şehrini kuşatarak zaptettiler, halkının çoğunu kılıçtan geçirdiler (1609). Ertesi yıl Uraz Muhammed II. Dimitri tarafından bir komplo ile ortadan kaldırıldı.

Uraz Muhammed’in ölümü üzerine 1614 yılına kadar boş kalan Kāsım Hanlığı’na Ali b. Küçüm’ün oğlu Arslan’ın getirilmesiyle Sibirya hanları sülâlesi dönemi başladı. Kāsım şehrinde yetişen Arslan 1612’de Litva seferine katıldı. Hanlığı zamanında Rus çarlarının baskısının iyice arttığı, Kāsım’a tayin edilen Rus valilerinin hanlara da nezârete başladığı, böylece Kāsım hanlarının dış ülkelerle ilişkilerinin sıkı kontrol altına alındığı anlaşılmaktadır. 1627’de ölen Arslan’ın yerine oğlu Seyyid Burhan geçti. Çocuk yaşta olduğundan Seyyid Burhan’a annesi Fâtıma Sultan ile dedesi Ak Muhammed vasî tayin edildi. Rus hükümetinin çarın kızıyla evlendirilme vaadiyle oğlunu hıristiyan yapma girişimine Fâtıma Sultan karşı çıktı. Bir süre çarın yanında kalan Seyyid Burhan daha sonra hıristiyan olarak Vasili adını aldı, fakat Kāsım Hanlığı tahtında kalmayı sürdürdü. Kāsım Hanlığı’nın artık Moskova için önemi kalmadı ve Rus olmayan tebaa hıristiyanlaştırılmaya ve Ruslaştırılmaya çalışıldı. Ancak şamanist Fin kavimleri dışındaki müslüman Türkler arasında pek başarılı olunamadı, hatta yer yer isyanlar çıktı. Seyyid Burhan (Vasili) 1656’da çarla birlikte İsveçliler’le savaştı, 1678’de Küçük Rusya’da Osmanlılar tarafından kuşatılan Çehrin savaşında bulundu. Elli iki yıl hanlık yapan Seyyid Burhan’ın 1679’da ölümünden sonra Kāsım tahtına annesi Fâtıma Sultan Bike geçti ve bunun 1681 yılında ölümüyle de Kāsım Hanlığı tarihe karıştı.

Beş sülâlenin hâkim olduğu Kāsım Hanlığı’nın sınırları pek belli olmamakla birlikte kuruluş yıllarında oldukça geniş bir alanı kapladığı, zamanla hanlığın Moskova emrine girmesiyle bunun daraldığı, idarî kayıtlara göre Kāsım, Yılatom, Şatsk ve Temnik kazalarını ihtiva ettiği anlaşılmaktadır. Ancak Kāsım hanlarının ve beylerinin, hanlığı sınırları dışında timar olarak bazı yerleri tasarruf ettikleri de bilinmektedir. Genellikle Fin ve Türkler’den oluşan halkının mevcuduna dair kesin rakam vermek mümkün değildir.

Kāsım Hanlığı’nın idarî yapısı hakkında kaynak yetersizliği yüzünden bilgi sahibi olunamamakla birlikte öteki Türk ülkelerininkinden pek farklı olmadığı söylenebilir. Hiyerarşik olarak handan sonra beyler ve mirzalarla önemli urugların reisi olan karaçılar, atalık müessesesi ve ımıldaşlar vb. diğer Türk devletlerindeki gibidir. Birçok hususta hanla aynı derecede itibar gören seyyid ve buna bağlı olan molla, yani imamlar ve dânişmendler (müderrisler) toplumun mânevî hayatında etkili olurlardı.

Tarihçi Şehâbeddin el-Mercânî, Kāsım hanlarının kendi adlarına sikke kestirmediklerini iddia etmektedir (Müstefâdü’l-ahbâr, I, 140). Ayrıca Kāsım Hanlığı’nın kendine ait bağımsızlık göstergesi sayılan bayrağının da olmadığını yazmaktadır. Hanlığın merkezi Kāsım’da yapılan kazılardan oldukça eski bir tarihçesi olduğu anlaşılan şehir, içi toprakla doldurulmuş birkaç burcu bulunan ahşap bir duvarla çevriliydi ve iki kapısı vardı. Kāsım Han burada taştan bir cami ile saray yaptırmıştı. Bunlardan sadece minaresi kalan caminin yerine 1768’de iki katlı yeni bir cami inşa edildi. Han sarayının harabelerinin, Şah Ali Tekkesi’nin ve Avgan Türbesi’nin aynı tarihte mevcut olduğu anlaşılmaktadır (İA, VI, 386). Kāsım (Kāsımov) şehri 1778 yılında idarî bakımdan Ryazan vilâyeti sınırlarının içine alındı. 1897 sayımına göre nüfusu 13.454 olup bunun sadece 1539’u, 1909’da ise 17.075’e yükselen sayının 2000’i Türk idi. Günümüzde Ryazan eyaletine bağlı olan Kāsım şehrinin Oka nehri üzerinde bir iskelesi vardır. 1970’teki nüfusu 33.000 olup bugün 38.000’e ulaşmıştır. Şehirde 2-3000 civarında müslümanın bulunduğu tahmin edilmektedir. 1890’lı yıllarda burada 5000 civarında müslüman yaşamaktaydı. Kāsım Türkleri’nin dili Türkçe’nin kuzeybatı şive grubuna dahil olup Kazan Türkçesi’ne yakındır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 24. cildinde, 543-544 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.