KASTİLYA

Kastilya (Kaştâle) İber yarımadasının orta kesiminde, batıdan doğuya doğru uzanan Sierra de Gredos ve Sierra de Guadarrama dağlarının birbirinden ayırdığı iki iç platodan (Kuzey ve Güney Meseta) oluşmuştur. Bu coğrafî bölgeler, aynı zamanda kuzeydeki tarihî Eski Kastilya (Castilla la Vieja) ve güneydeki Yeni Kastilya (Castilla la Nueva) siyasî bölgelerini de teşkil eder (bk. İSPANYA). Latince castrum (castellum “kale, şato”) kelimesinden gelen Kastilya adı, İspanyolca’da “çok sayıda kale” mânasını taşıyan castillosun çoğulu olarak castilla şeklinde ifade edilmekte ve Arap kaynaklarında da bölgeye bu anlam gözetilerek bazan el-Kılâ‘, genelde ise asıl adıyla Kaştâle / Kaştîle / Kaştîliye denildiği görülmektedir. Söz konusu kaleler, Endülüs Emevî Devleti’nin kurulmasından sonra Arap akınlarına karşı koymak amacıyla sınır bölgelerine yapılan istihkâm ve kalelerdir; bir kısmının tarihçesi Roma dönemine kadar gider.

IX. yüzyılda merkezi Burgos olmak üzere bir kontluk olarak kurulan Kastilya bir süre Leon Krallığı’na bağlı kalmış, X. yüzyılın ortalarında Fernán González liderliğinde bağımsızlığını ilân etmiştir; ancak uzun süre hem Leon, Aragon ve Navarra (Neberre) krallıklarının hem de Endülüs Emevîleri’nin saldırılarından kurtulamamıştır. Kont Fernán González, Endülüs Emevî Halifesi III. Abdurrahman’a karşı oluşturulan Leon Kralı II. Ramiro başkanlığındaki hıristiyan ittifakı içerisinde yer aldı ve İslâm ordusunun Simancas savaşı adıyla tarihe geçen ağır yenilgisinde önemli rol oynadı (939). II. Ramiro’nun 951’de ölümünün ardından kuzeydeki hıristiyan krallıkları arasında ortaya çıkan ihtilâflardan yararlanan III. Abdurrahman hıristiyan topraklarına akınları sıklaştırdı ve müslüman kuvvetleri, II. Ramiro’nun yerine geçen III. Ordono’yu Temmuz 955’te Kastilya’da ağır bir yenilgiye uğrattı. Ancak III. Abdurrahman’ın vefatından sonra yine diğer krallıklarla ittifak kurarak İslâm topraklarına saldıran Fernán González, II. Hakem’in orduları karşısında barış istemek zorunda kaldı (963). 997 yılında İbn Ebû Âmir el-Mansûr, Santiago şehrini kuşatıp ağır şekilde tahrip etti. Üç yıl sonra da üzerine gelen Kastilya-Navarra-Leon müttefik kuvvetleri karşısında başlangıçta mağlûp duruma düşmekle birlikte uyguladığı taktiklerle galip gelmeyi başardı. Arkasından Mansûr’a boyun eğen Kastilya Kralı Sancho Kurtuba’ya (Córdoba) geldi ve görkemli bir törenle karşılanarak kendisine hil‘at giydirilip değerli hediyeler verildi.

1026’da Kastilya’yı topraklarına katmış olan Navarra Krallığı 1035’te Aragon ve Kastilya diye ikiye ayrıldı. Mülûkü’t-tavâif döneminde hıristiyan krallıkları müslümanlara karşı ittifak içerisinde olmakla birlikte kendi aralarında mücadele halinde idiler. Kastilya Kralı I. Fernando, önce Leon’u topraklarına katarak Kuzey İspanya’nın en güçlü devleti durumuna geldi; arkasından 1057 yılında Batalyevs’teki (Badajoz) Eftasîler’i ve 1062’de de Tuleytula’daki (Toledo) Zünnûnîler’le İşbîliye’deki (Sevilla) Abbâdîler’i haraca bağladı. 1085 yılında ise Kastilya Kralı VI. Alfonso, Endülüs’ün Kurtuba’dan sonra ikinci büyük şehri olan Tuleytula’yı zaptederek o güne kadar müslümanlara indirilen en ağır darbeyi vurdu. Ancak ertesi yıl Endülüs’e geçen Murâbıt Sultanı Yûsuf b. Tâşfîn karşısında verdiği Zellâka (Sagrajas) Savaşı’nda ağır bir yenilgiye uğradı. 1108’de Kastilya orduları Murâbıtlar karşısında Uclés (Uklic) önlerinde bir defa daha mağlûp oldu. 1109’da bizzat Tuleytula üzerine yürüyen Ali b. Yûsuf b. Tâşfîn, Kastilya topraklarındaki Madrid ve diğer bazı şehirleri ele geçirdiyse de Tuleytula’yı alamadı. Murâbıtlar’ın 1147’de yıkılışının ardından Endülüs’ün siyasî birliğinin bozulmasından istifade eden Kastilya Krallığı aynı yıl Aragon, Piza ve Cenovalılar’dan oluşturduğu bir Haçlı ordusuyla Meriye’yi (Almeria) ele geçirdi.

Murâbıtlar’dan sonra Endülüs’e hâkim olan Muvahhidler, birçok şehri kontrolleri altına almayı başardıkları gibi 1172’de Kastilya Krallığı’nın himayesinde bulunan İbn Merdenîş’i mağlûp ettiler. Muvahhid ordusunun Kuzey Afrika’ya dönmesinden faydalanan Portekizliler 1189’da Fransız, Alman ve İngilizler’in de katıldığı bir Haçlı ordusuyla Şilb’i (Silves) ele geçirirken Kastilya Kralı VIII. Alfonso da İşbîliye ve Kurtuba’nın kuzeyindeki bazı kaleleri aldı. Bu gelişmeler üzerine yeniden Endülüs’e geçen Muvahhidî Hükümdarı Ebû Yûsuf el-Mansûr, 1195 yılında Kurtuba’nın kuzeyindeki Erek (Alarcos) mevkiinde Kastilya kuvvetlerine karşı parlak bir zafer kazandı; Tuleytula’yı da kuşattı, fakat bir sonuç elde edemedi. Endülüs’te müslümanların yeniden inisiyatifi ele geçirmeleri ihtimaline karşı Papa III. Innocent’in çağrısıyla oluşturulan büyük Haçlı ordusuna Kastilya Kralı VIII. Alfonso öncülük etmekteydi. Bu ordu, 16 Temmuz 1212’de yapılan İkāb (Las Navas de Tolosa) savaşında Muvahhidî ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı. III. Fernando 1236’da Kurtuba’yı, 1246’da Ceyyân (Jaén) ve Arcûne’yi (Arjona) aldı.

Kastilya’nın küçük bir kontluktan güçlü bir krallık haline gelmesi, İspanya’nın müslümanlardan geri alınmasını amaçlayan “reconquista” hareketi açısından büyük önem taşır. Sekiz asır boyunca Endülüs müslümanlarına karşı açılan seferlere hemen daima Kastilya Krallığı öncülük etmiş, Kraliçe Izabella ile (Isabelle de Castilla) Aragon Kralı II. Fernando’nun (Ferdinand d’Aragon) evlenmesi (1469) üzerine İspanyol birliğinin gerçekleşmesinden önceki bir buçuk asırda ise mücadeleyi tek başına sürdürmüştür. 1462’de Endülüs müslümanlarının Kuzey Afrika ile irtibat sağladıkları yegâne nokta olan Cebelitârık’ı zapteden Kastilya Krallığı, Aragon’la birleştikten sonra daha da güçlenerek 1489 yılına kadar Gırnata Nasrî Emirliği’nin (Benî Ahmer) başşehri dışında el-Hâme (Alhama), Runde (Ronda), Levşe (Loja), Mâleka (Malaga), Beyyâse (Baeza) ve Meriye gibi belli başlı şehirlerini ele geçirdi; 1492’de de Gırnata’yı teslim alarak Endülüs’teki müslüman hâkimiyetine son verdi. 1512’de Navarra Devleti’ni yıkan Kastilya, İspanya’nın yegâne hâkim gücü haline geldi ve 1561’de Madrid’i yeni İspanyol Krallığı’nın resmî başşehri ilân etti.

Dinî ve siyasî açıdan en şiddetli Arap düşmanı olan ve İspanya’nın müslümanlardan geri alınmasında başrol oynayan Kastilya kralları Endülüs kültür ve sanatının en büyük dostu ve hayranı idiler. Özellikle âlim, filozof, şair ve mûsikişinas kişiliğiyle tanınan, çeşitli eserlerin sahibi Bilge (el Sabio) X. Alfonso ve Zalim (el Cruel) I. Pedro başta olmak üzere bütün Kastilya krallarının saraylarında müslüman âlimler ve sanatçılar bulunuyordu. Gırnata’dan getirttiği mimar ve ustalara Muvahhidler döneminde yapımına başlanan Sevilla Alkazarı’nı (el-Kasr) tamamlatan ve bu sarayın çeşitli yerlerine “Sultan Don Pedro”ya hayır duada bulunan Arapça kitâbeler koyduracak kadar Endülüs sanatı hayranı olan I. Pedro’nun, Nasrî elçisi sıfatıyla İşbîliye’ye gelen tarihçi İbn Haldûn’u yanında alıkoyabilmek için çok uğraştığı bilinmektedir. Endülüs tarihi boyunca Kastallî, Kastallânî ve Kaştîlî şeklinde Kastilya nisbeleri taşıyan birçok ünlü kişi yetişmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 1-2 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.