KAZZÂZ

321 (933) veya 322 yılında Kayrevan’da doğdu. Kazzâz el-Kayrevânî ve Kazzâz en-Nahvî diye tanınır. Öğrencisi İbn Reşîḳ’in onu hiçbir eserinde “Kazzâz” (ipekçi) lakabıyla anmaması, ayrıca diğer kaynaklarda ipekçilikle meşgul olduğunun kaydedilmemesi bu kelimenin “Kuzzâz” (kusursuz, nazik, kibar) olabileceğini düşündürmektedir.

Kazzâz, Kayrevan’da Ebû Muhammed Hasan b. Muhammed ed-Derâvînî, Ebü’l-Kāsım İbnü’l-Vezzân İbrâhim b. Osman el-Kayrevânî ve Ebû Muhammed Abdülazîz b. Ebû Sehl el-Huşenî gibi âlimlerden lugat, nahiv ve aruz dersleri aldı. Genç yaşta gittiği Mısır’da Fâtımî halifelerinden Muiz-Lidînillâh ve Azîz-Billâh’ın hizmetinde bulundu. Lugata ve nahve dair bazı kitaplarını bu sırada kaleme alan Kazzâz halifelerin takdirini kazandı. Bir rivayete göre Halife Azîz-Billâh’ın ölümünden (386/996) sonra Kayrevan’a gitmiş (Abduh Abdülazîz Kalkīle, s. 66); diğer bir rivayete göre ise halifenin vefatından önce hacca gitmek üzere Mısır’dan ayrılmış, hac dönüşü Irak’ta Hasan b. Bişr el-Âmidî başta olmak üzere dil ve edebiyat âlimleriyle görüştükten sonra Kayrevan’a dönmüştür (Müncî el-Kâ‘bî, s. 33). Kazzâz, hayatının son yıllarında Zîrî hânedanından Muiz b. Bâdîs’in ihsanlarına nâil oldu ve Kayrevan’da vefat etti. Nahiv, lugat ve edebiyatta “Kayrevan’ın şeyhi” olarak anılan Kazzâz’ın çeşitli kitapları ile biyografisine yer verilen kaynaklar vasıtasıyla günümüze ulaşan şiirlerinden, bu alanda üstün bir yeteneğe sahip olduğu anlaşılmaktadır.

Yetiştirdiği öğrenciler ve yazdığı eserlerle Kazzâz, Zîrîler dönemindeki Kayrevan edebî ekolünde yönlendirici bir rol oynamıştır. Çoğu Arap edebiyatında tanınmış olan İbn Reşîḳ el-Kayrevânî, İbn Şeref el-Kayrevânî, İbnü’r-Rebîb diye bilinen Hasan b. Muhammed et-Temîmî, Mekkî b. Ebû Tâlib, Abdurrahman b. Abdullah el-Mutarriz, İbnü’l-Ber, İbrâhim b. Sadaka el-Gırnâtî ve Ebû Amr et-Teyyârî onun öğrencileri arasında yer alır.

Eserleri. 1. Ḍarâʾirü’ş-şiʿr (Mâ yecûzü li’ş-şâʿir fi’ż-żarûre). Vezin, kafiye ve diğer bazı zaruretler sebebiyle şairlerin kural dışı kullanım ve tasarruflarına dair olan eseri, Müncî el-Kâ‘bî (Tunus 1971), Muhammed Zağlûl Sellâm ve Muhammed Mustafa Heddâre ile (İskenderiye 1973) Ramazan Abdüttevvâb ve Selâhaddin el-Hâdî (Kahire 1412/1992) neşretmiştir.

2. el-ʿAşerât fi’l-luġa. Yaklaşık on veya daha fazla anlamı olan kelimelerin derlendiği bir sözlüktür. Müellif bu kitabında Gulâmu Sa‘leb’in aynı konudaki eserini örnek almıştır. İlk defa Sayda’da (Lübnan) basılan eseri (1344) Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Mâ lem yünşer min Kitâbi’l-ʿAşerât li’l-Ḳazzâz el-Ḳayrevânî adlı çalışmasıyla tamamlamıştır (Bağdad 1988). Kitabı ayrıca Yahyâ Abdürraûf Cebr de neşretmiştir (Amman 1404/1984).

3. el-Ḥulâ ve’ş-şiyât (Kitâb fîhi ẕikru şeyʾin mine’l-ḥulâ). İnsan vücudunun ve organlarının renk, boy, şekil, güzellik, çirkinlik ve kusur gibi özelliklerine dair olan eserin başındaki ifadelerden köle tâcirlerinin işini kolaylaştırmak için kaleme alındığı anlaşılmaktadır (nşr. Tâhir en-Na‘sân ve Ahmed Kadrî Kîlânî, Sayda 1341/1922).

4. el-Müs̱elles̱. Arapça’da bir hareke farkıyla üç değişik kelime oluşturan kalıplarla ilgili bir sözlüktür. Kutrub’un Müs̱elles̱ât’ından sonra bu alanda zamanımıza ulaşan ikinci eser olup önemli bir tarihî belge niteliğindedir. Baştan üçte bir kadarı eksik doksan altı varaklık bir nüshası Meşhed Âsitân-ı Kuds Kütüphanesi’ndedir (nr. 2754). Salâh el-Fertûsî eserin müselles fiillerle ilgili son bölümünü yayımlamıştır (bk. bibl.).

5. el-Câmiʿ (fi’l-luġa). Kazzâz’ın en tanınmış eseri olup Halife Azîz-Billâh’ın emriyle yazılmıştır. Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’nin Tehẕîbü’l-luġa’sına benzediği kaydedilen kitap İbn Manzûr, Fîrûzâbâdî, Zebîdî başta olmak üzere birçok lugat ve nahiv âliminin eserlerine kaynak olmuştur (Sezgin, VIII, 250).

6. el-Ḥurûf. Kazzâz, 1000 varak hacminde olduğu rivayet edilen Arapça edatlara dair bu eserini de 361 (972) yılında Azîz-Billâh’ın isteğiyle kaleme almıştır (İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 86).

Kazzâz’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: İʿrâbü’d-Düreydiyye ve şerḥuhâ (İbn Düreyd’in memdûd ve maksûr isimlere dair el-Maḳṣûre adlı kasidesinin şerh ve tahlilidir), el-Miʾât (el-ʿAşerât’ın benzeri bir çalışmadır), el-Muʿteriż, el-Müfteriḳ, et-Taʿrîż ve’t-taṣrîḥ, Şerḥu Risâleti’l-belâġa, Mâ uḫiẕe ʿale’l-Mütenebbî (mine’l-laḥni ve’l-ġalaṭ), Ebyât(ü’l-)meʿânî fî şiʿri’l-Mütenebbî, Meʿâni’ş-şiʿr, Şerḥu Risâleti’ş-Şeyḫ Ebî Caʿfer el-ʿAdevî, Edebü’s-sulṭân ve’t-teʾeddüb lehû, Ġarîbü’l-Buḫârî, el-Meʿâlim, eḍ-Ḍâd ve’ẓ-ẓâʾ, el-Kelimâtü’l-müşâkiletü’ṣ-ṣuver. Müncî el-Kâ‘bî hakkında el-Ḳazzâz el-Ḳayrevânî: Ḥayatühû ve âs̱âruh adıyla bir kitap yayımlamıştır (Tunus 1968).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 160-161 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.