KERECÎ

Nisbelerinden Tahran dolaylarındaki Kerec’de doğduğu (veya oralı bir aileye mensup olduğu) ve uzun süre Bağdat’ın Kerh bölgesinde yaşadığı anlaşılmaktadır. Muhtemelen, Büveyhî Veziri Ebû Gānim’e ithaf ettiği Kitâbü İnbâṭi’l-miyâhi’l-ḫafiyye adlı eserini 410 (1019) yılında bitirdikten sonra ölmüştür. Hayatının büyük bir kısmını Büveyhîler döneminde Bağdat’ta geçirdiği ve rahat bir ömür sürdüğü bilinmektedir.

Hârizmî ve Ebû Kâmil’in cebir alanındaki çalışmalarını geliştirip bu ilme yeni yöntem ve kavramlar kazandıran Kerecî, cebri “bilinenler yardımıyla bilinmeyenin bulunmasını sağlayan bir hesaplama usulü” diye tanımlar ve daha önce bu konuda yazılan eserlerin yeterli olmadığını, kendisinin bazı yeni kurallar koyarak cebirsel denklemlerin çözümünü kolaylaştırmayı tasarladığını, fakat önceleri Bağdat’taki siyasî ve içtimaî karışıklıklar sebebiyle buna fırsat bulamadığını, ancak büyük vezir Fahrülmülk Ebû Gālib Muhammed b. Ali b. Halef’in teşvik ve yardımlarıyla bu düşüncesini gerçekleştirdiğini söyler. Onun Kitâbü İnbâṭi’l-miyâh ve Kitâb fi’l-ʿUḳūd ve’l-ebniye adlı eserlerinden de günümüz tanımlamalarına uygun bir su ve su yapıları mühendisi olduğu anlaşılmaktadır.

Eserleri. 1. el-Faḫrî fi (ṣınâʿati)’l-cebr ve’l-muḳābele. Kerecî bu esere ithaf ettiği Vezir Fahrülmülk’e nisbetle el-Faḫrî ismini vermiştir. Franz Woepcke kitabı, Köprülü (nr. 950) ve Süleymaniye (Lâleli, nr. 2714; Esad Efendi, nr. 3157) kütüphanelerindeki nüshaları görmeden sadece Paris nüshasını (Bibliothèque Nationale, nr. 2459) esas alarak Fransızca özetiyle birlikte yayımlamıştır (Paris 1853). Eser iki kısma ayrılır. İlk kısımda cebirsel hesap teorisiyle birinci ve ikinci dereceden belirli ve belirsiz denklemler konusu ayrıntılı biçimde işlenmiş, ikinci kısımda cebir problemleri verilmiştir. Birinci kısmı oluşturan on beş bölümden ilk dokuzu cebir işlemleri teorisine, geri kalanları denklem çözümlerine ayrılmıştır; çözümlerin dönemin cebir anlayışına uygun olarak geometrik kanıtlarla da ispat edildiği görülür. Kerecî, zamanında cebre dair en mükemmel inceleme olan bu kitabında ilk defa cebirsel üsleri sistemli biçimde incelemiş, aritmetik işlemlerini cebir terim ve ifadelerine uygulamış ve yine ilk defa polinomlara ulaşmıştır. Onun ele aldığı problemlerden birinde, küplerinin toplamı rasyonel bir sayının karesini veren iki rasyonel sayının bulunması istenmektedir. Sembolik gösterimle problem x³ + y³ = z² belirsiz denklemine dönüşür. Belirsiz denklemler konusunda Diophantus’un etkisinde kaldığı bilinen Kerecî, söz konusu denklemi m$x=\frac{n^{2}}{1+m^{3}}$, m$y=mx$, m$z=nx$ (m ve n rasyonel sayılar) şeklinde ele alır ve m = 2 ve n = 3 için x = 1, y = 2, z = 3 çözümlerini bulur; böylece tabii sayıların kare ve küplerinin toplamını hesaplar.

2. el-Kâfî fi’l-ḥisâb. Kerecî’nin yine Vezir Fahrülmülk’e ithaf ettiği eser hisâbü’l-hevâîye (zihin hesabı) dairdir. Altmış dokuz babdan oluşan kitapta hesap işlemleri rakamlarla ifade edilmemesine rağmen son derece kolay ve anlaşılır bir üslûpta açıklanmış, ayrıca zihnî aritmetik yanında özet olarak cebire de yer verilmiştir. Meselâ birinci ve ikinci dereceden denklem çeşitleriyle ilgili örnekler: ax = b denklem tipi için 3x + m$\frac{1}{3}$ x = 10, m$\frac{1}{5}$ x + m$\frac{1}{10}$x = 8 ve 2x + m$\frac{1}{11}$x = 5m$\frac{1}{2}$; ax² + bx = c denklem tipi için x² + 10x = 39, 3m$\frac{1}{3}$x² + 10x = 60 ve m$\frac{1}{4}$x² + 3x = 16; bu tip denklemlerin genel çözümü için x² + m$\frac{b}{a}$ × m$\frac{c}{a}$’dan x = m$\sqrt{\frac{c}{a}+\left ( \frac{b}{2a} \right )^{2}}-\frac{b}{2a}$ ve m$\frac{a}{d}$x² + bx = c, a < d için x² + m$\frac{bd}{a}$x = m$\frac{cd}{a}$ ve buradan x = m$\sqrt{\frac{cd}{a}}+\left ( \frac{bd}{2a} \right )^{2}-\frac{bd}{2a}$ formülü; ax² + c = bx denklem tipi için x² + 21 = 10x denklemi ve x = 5 ± m$\sqrt{5^{2}-21}$ = 5 ± 2 = 7 ve 3 çözümleri; ax² = bx + c denklem tipi için x² = 3x + 4 denklemi ve x = 1m$\frac{1}{2}$ + m$\sqrt{4+\left ( \frac{3}{2} \right )^{2}}=1\frac{1}{2}+2\frac{1}{2}=4$ çözümü gibi. Eser ilk defa, Adolf Hochheim tarafından Gotha (nr. 1774) nüshası esas alınarak Almanca’ya çevrilip Arapça metniyle birlikte üç cilt halinde yayımlanmıştır (Kāfī fi’l-ḥisāb des Abū Bekr Muhammed Ben ʿAlī Ḥusain al-Karkhī, Halle 1878-1880). Daha sonra Ahmed Selîm Saîdân kitabın cebirle ilgili kısmını Târîḫu ʿilmi’l-ḥisâbi’l-ʿArabî içinde neşretmiş (Amman 1971, s. 367-466), Sâmî Şelhûb de günümüze intikal eden dokuz nüshanın beşini karşılaştırarak eserin ilmî neşrini gerçekleştirmiştir (Halep 1406/1986). el-Kâfî üzerine biri Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed eş-Şikāk el-Bağdâdî (TSMK, III. Ahmed, nr. 3155/2), diğeri M. Ali b. Hasan b. Ahmed eş-Şehrezûrî (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 801) tarafından yazılan iki de şerh bulunmaktadır.

3. el-Bedîʿ fî aʿmâli’l-ḥisâb. Hacimce küçüklüğüne rağmen cebir ilminin V. (XI.) yüzyıl başlarında ulaştığı düzeyi göstermesi bakımından önemli olan eseri Âdil Enbûbâ Fransızca özetiyle birlikte yayımlamıştır (Beyrut 1964).

4. ʿİlelü ḥisâbi’l-cebr ve’l-muḳābele. Dört işlemle ikinci dereceden denklemleri konu edinen eser, çözümlerde geometriye başvurmadan yalnız cebirsel yolları kullanması sebebiyle bu ilmin modern şeklini almasına önemli katkı sağlamıştır. Melek Dosay (Gökdoğan) kitabın edisyon kritiğini yapmış ve metni Türkçe’ye çevirerek neşretmiştir (Ankara 1991).

5. Kitâbü İnbâṭi’l-miyâhi’l-ḫafiyye. Yer altı sularının bulunduğu arazilerin fizikî durum ve bitki örtüsü açısından tasvirini, su kaynaklarının tanıtımını, ayrıca sulardaki sertlik derecesinin sebepleriyle yer altı sularının çıkarılma tekniklerini konu alan eser Haydarâbâd’da basılmış (1359), daha sonra da metni Ali Mezâhirî tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Nice 1973). Eser kısmen İngilizce’ye de çevrilmiştir (Beyrut 1970).

6. Kitâbü’l-Eczâr. Matematikteki köklerle ilgilidir (Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Haraççıoğlu, nr. 1169/3).

Kerecî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Muḫtaṣar fi’l-ḥisâb ve’l-misâḥa, Kitâb fî ḥisâbi’l-Hind, Kitâbü’l-İstiḳrâʾ, el-Medḫal ilâ ʿilmi’n-nücûm, Risâle fi’l-ḫaṭaʾeyn, Nevâdirü’l-eşkâl, Kitâbü’d-Devr ve’l-Veṣâyâ, Kitâb fi’l-ʿuḳūd ve’l-ebniye (uygulamalı bilimler alanındaki çalışma, bina, köprü, kanal ve kale inşaatlarındaki yapı teknikleriyle ilgilidir).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 277-278 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.