KETTÂNÎ, Ali b. Muhammed

27 Eylül 1941 tarihinde Fas’ın ilim merkezlerinden Fas şehrinde dünyaya geldi. Baba tarafından çok sayıda âlim yetiştirmiş Fas’ın köklü ailelerinden birine, anne tarafından kökleri Endülüs’e dayanan, Fas’ın entelektüel hayatında saygın bir aileye mensuptur. Temel dinî bilgileri babasından aldı, 1960’ta liseyi bitirdi. 1964’te Lozan Üniversitesi’ne bağlı Ecole Polytechnique’ten mezun olarak elektrik mühendisi oldu. Mezuniyetinden sonra aynı üniversitede altı ay kadar nükleer enerji alanında eğitim gördü. Bu esnada Rabat’taki Muhammediyye Mühendis Okulu’nda ders verdi. Ardından Amerika’ya giderek Pennsylvania’da Carnegie Üniversitesi’nde plazma teknolojisi alanında hazırladığı tezle doktor unvanını aldı (1966); Pittsburgh Üniversitesi’nde profesör oldu (1972). Pennsylvania ve Massachusetts Institute of Technology gibi üniversitelerin yanı sıra Melik Abdülazîz Üniversitesi, Melik Fehd Bilimler ve Teknik Üniversitesi gibi Suudi Arabistan üniversitelerinde hocalık yaptı. Çeşitli ülkelerdeki üniversitelerde misafir öğretim üyesi olarak ders verdi. Alanıyla ilgili sempozyum ve bilimsel toplantıların düzenlenmesi işinde aktif görev alan Kettânî, aralarında Akdeniz Güneş Enerjisi Birliği’nin de bulunduğu birçok meslekî kuruluşun yöneticisi veya üyesiydi.

Özellikle enerji, bilim ve teknoloji alanında yaptığı araştırmalarla tanınan Kettânî, plazma geometrisiyle yenilenebilir enerjilere dair önemli çalışmalar kaleme aldı. Güneş, su ve rüzgâr enerjisine dair çalışmalar yaptı. Kettânî’nin bu çalışmaları, petrol ve doğalgaz gibi sınırlı kaynaklara alternatif üretmeye çalışan bilim çevreleri arasında büyük ilgiyle izlendi. Suudi Arabistan’da çalıştığı dönemde Haliç ülkeleri için geliştirdiği düşük maliyetli elektrik üretimi başta olmak üzere hazırladığı çeşitli projeler şöhretini arttırdı. İslâm Bilim, Teknoloji ve Gelişim Kurumu’nda başkan olarak görev yaptığı 1981-1987 yılları arasında İslâm ülkelerinde bilim ve teknoloji alanında çalışmaların kurumsallaşması için büyük çaba gösterdi. Ürdün’de İslâm Dünyası Bilimler Akademisi’nin kurulması (1986) onun bu gayretlerinin bir neticesidir.

Kettânî bilim adamı kimliğinin yanı sıra bilinçli müslüman kimliğiyle de dikkat çeker. İsviçre ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki öğrenim ve çalışma yıllarından itibaren dünyanın çeşitli bölgelerindeki müslüman azınlıkların haklarının savunulmasında kararlı bir mücadele yürüttü. 1973’te Avrupa ve Amerika’da yaşayan müslümanlarla ilgili İslâm Dünyası Birliği (Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî) adıyla bir envanter oluşturdu. Müslüman azınlıklarla ilgili merkez ve birliklerin kurulmasına öncülük etti. Bu çabalar, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi İslâm’ın çok az tanındığı ülkelerde tanınıp yayılmasına zemin hazırladı. Özellikle İslâm Konferansı Teşkilâtı’ndaki görevi esnasında İslâm ülkelerinin devlet adamlarıyla tanışma ve müslüman azınlıkların sorunlarını gündeme getirme imkânı buldu.

İspanya’da XX. yüzyılda İslâm’ın yeniden canlılık kazanmasında en büyük pay sahibi kişilerden biri Kettânî’dir. Bu ülkede İslâm’ın bir din olarak resmen kabul edilmesinden sonra Kurtuba (Córdoba) başta olmak üzere eski Endülüs şehirlerinde İslâm merkezleri açılması için gayret etti, ardından Endülüs İslâm Cemaati’ni kurdu. Bu faaliyetlerinin neticesinde çok sayıda İspanyol İslâmiyet’i kabul etti. 1984, 1985 ve 1986 yıllarında İslâm kongreleri düzenleyerek göçmen ve yerli müslümanları bir araya getirdi. Birçok öğrenci, Arapça ve İslâmî ilimleri öğrenmek üzere İspanya’dan müslüman ülkelerdeki üniversitelere gönderildi. Onun İspanya’daki faaliyetlerinin bir sonraki adımı, 1992’de Kurtuba’da Uluslararası İbn Rüşd İslâm Üniversitesi’nin kurulması oldu. Asırlar boyunca Endülüs’te kök salan İslâm medeniyeti tecrübesinden hareketle oluşturulup kurucu rektör Kettânî’nin vefatına kadar öğretime devam eden üniversite Batı’da kurulan ilk İslâm üniversitesiydi ve çeşitli Avrupa ülkelerinde başka İslâm üniversitelerinin kurulmasına da öncülük etti. İspanya’da radikal sağ kanat tarafından tehdit edilen Kettânî 10 Nisan 2001’de Fas’a dönmek üzere hazırlık yaptığı esnada Kurtuba’da vefat etti. Naaşı ertesi gün Rabat’a nakledilerek Şühedâ Kabristanı’na defnedildi. Geride Arapça, İngilizce ve Fransızca 100’den fazla çalışma bırakan Kettânî, çeşitli İslâm ülkeleriyle uluslararası üniversite ve kuruluşlar tarafından bilim ödüllerine lâyık görülmüştür. Sadece İslâm ülkelerinde değil aynı zamanda Batı dünyasında da büyük takdir görmüştür.

Eserleri. Telif. Enerji Alanındaki Eserleri: Direct Energy Conversion (New Jersey 1970; enerji konusunda referans kitaplarından biri olup çeşitli üniversitelerde ders kitabı olarak okutulmuştur); Plasma Engineering (New York 1973, Max F. Hoyaux ile birlikte); Energy and Development: A Case Study (Massachusetts 1973, William W. Seifert ve Mohammed A. Bakr ile birlikte); Heliotechnique and Development (Massachusetts 1976, Joseph E. Soussou ile birlikte); Solar Energy Engineering (New York 1977); Solar Energy in the Arab World: Policies and Programs (Küveyt 1979, M. A. S. Malik ile birlikte; Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri Teşkilâtı [OAPEC] bünyesinde hazırlanmış, güneş enerjisinin Arap ülkelerindeki durumunu inceleyen hacimli bir eserdir); Science and Technology in the Muslim World (Cidde 1985).

Müslüman Azınlıklar ve İslâm Medeniyetine Dair Eserleri: el-Müslimûn fî Ûrubbâ ve Emrîkâ (I-II, baskı yeri yok, 1396/1976 [Dârü’d-dirâsât], Beyrut 1426/2005); Muslim Communities in non-Muslim States (London 1980, Seyyid Z. Abidin v.dğr. ile birlikte; Ahmet Yalçın tarafından Müslüman Azınlıklar Dosyası adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir, İstanbul 1985); Muslim Minorities in the World Today (London 1986); İnbiʿâs̱ü’l-İslâm fi’l-Endelüs (İslâmâbâd 1413/1992; Beyrut 2005; Eserde Endülüs’ün fethinden başlayarak Gırnata’nın düşüşüne kadar geçen tarihi, Endülüslü müslümanların 1492-1609 arasında İspanya Krallığı’nın hâkimiyeti altında yaşadıkları dönem, 1609’daki genel sürgünün ardından müslümanların İber yarımadasında XVII-XVIII. yüzyıllar boyunca varlıklarını sürdürmeleri anlatıldıktan sonra Franco döneminin ardından İspanya’da İslâm’ın yeniden canlanması ayrıntılı biçimde ele alınmaktadır; eser Melike el-Kettânî tarafından El Resurgir del Islam en al-Andalus adıyla İspanyolca’ya çevrilmiştir, Barcelona 2012); Islam and Muslims in the American Continent (Beyrut 2001, Amadou Mahtar M’Bow ile birlikte); eş-Şürefâʾü’l-Kettâniyyûn fi’l-mâżî ve’l-ḥâżır (Dârülbeyzâ 1422/2002).

Neşirleri: İbn Battûta, Riḥletü İbn Baṭṭûṭa (I-II, Beyrut 1392/1972, 1395/1975, 1401/1981, 1405/1985); İbnü’l-Hâc es-Sülemî, Naẓmü’d-dür ve’l-leʾâl fî şürefâʾi ʿUḳbe İbn Ṣavâl (Rabat 1421/2000); Abdülkebîr b. Hâşim el-Kettânî, Zehrü’l-âs fî büyütâti ehli Fâs (I-II, Dârülbeyzâ 1422/2002).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 50-51 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.