KIEPERT

Johann Samuel Heinrich Kiepert. 31 Temmuz 1818 tarihinde Berlin’de doğdu. Aynı şehirdeki Sâmî diller okulunu bitirdi. Daha sonra coğrafya, özellikle de kartografiyle (haritacılık) ilgilenmeye başladı, Anadolu, Aşağı Mısır ve Filistin’e bu açıdan incelemelerde bulunmak üzere birçok ilmî seyahat yaptı. 1845-1852 yılları arasında Weimar’da Coğrafya Enstitüsü müdürlüğünde bulundu. 1853’te Berlin’e döndü ve mezun olduğu okulda bir süre çalıştı; 1859 yılında burada profesörlüğe yükseldi. 21 Nisan 1899’da Berlin’de öldü.

Heinrich Kiepert’in en başta gelen harita çalışması 1843-1845 yıllarında yaptığı 1:1.000.000 ölçekli Karte von Kleinasien’dir. H. Kiepert bu haritayı, XIX. yüzyılın başlarında çeşitli Batılı seyyahların Anadolu topografyasına ait topladıkları malzemeyi (askerî maksatlı gizli bilgiler hariç) Anadolu’ya yaptığı seyahatlerinde elde ettiği malzeme ile birleştirerek meydana getirmiş, daha sonra da ömrünün büyük kısmını bu haritayı geliştirmeye ve bundan yararlanarak Anadolu’ya ait başka haritalar yapmaya hasretmiştir. Haritayı tamamlayıp yayımladığı 1845 yılında Generalkarte von Kleinasien adlı ve 1:1.500.000 ölçekli bir harita daha neşretti. 1846’da Ege denizi çevresinin ve Yunan dünyasının (eski Grek kolonilerinin) bir atlasını hazırladı; Atlas von Hellas und den hellenischen Kolonien adını taşıyan bu eser 1867 ve 1872’de tekrar basıldı. 1854’te Berlin’de yayımladığı Memoire über die Konstruktion der Karte von Kleinasien adlı kitapta, Anadolu haritalarını hazırlarken eski seyyahlara ait malzemeyle bu iş için çıktığı ilmî seyahatlerde kendi topladıklarını nasıl birleştirdiğini anlatarak bir anlamda haritacılığın metodolojisini yaptı. Eser, aynı zamanda Anadolu’ya ait o dönemin bilgilerini de içerdiğinden Türk coğrafyacıları için önemli bir kaynaktır. H. Kiepert ayrıca 1859’da 1:1.000.000 ölçekli bir Doğu Anadolu haritası, 1868’de daha küçük ölçekli (1:2.000.000) başka bir Doğu Anadolu haritası hazırlamıştır. Bu iki haritada kendinden önce Anadolu’da dolaşmış bulunan Rus seyyahı Tchihatcheff’in Doğu Anadolu’da geçtiği yollar da işaretlenmiştir. H. Kiepert daha sonra elinde birikmiş olan malzemeyi ayrıntılı biçimde kullanabilmek için 1:500.000 ölçekli bir Anadolu haritası hazırlamaya başladıysa da bu çalışmasını malî imkânsızlıklar yüzünden tamamlayamadı ve bu malzemeyi kullanarak 1877’de 1:500.000 ölçekli, önemli ayrıntılar ihtiva eden yeni bir Doğu Anadolu haritası yaptı.

H. Kiepert’in 1878’de neşrettiği Lehrbuch der Alten Geographie adlı kitabı, özellikle Ege denizi havzasının klasik haritaları üzerindeki çalışmalarının bir sonucudur ve tarihî coğrafya için önemli bir kaynaktır. Aynı yıllarda Neuer Handatlas der Erde adlı bir de okul atlası hazırlayan H. Kiepert, 1880’de Karte der europäischen Türkei adı altında Osmanlı Devleti’nin Avrupa’daki vilâyetlerinin, 1884’te de Nouvelle carte générale des provinces asiatiques de l’Empire ottomane adıyla Asya’daki vilâyetlerinin 1:3.000.000 ölçekli yeni birer genel haritasını neşretti. H. Kiepert ömrünün son on yılı içinde, Türk haritacı ve coğrafyacılarının belli bir döneme gelinceye kadar (oğlu Richard Kiepert’in haritasını neşrine kadar) en fazla kullandıkları iki eserini yayımladı. Bunların birincisi, öncekilerden daha büyük ölçekli olan Spezialkarte vom westlichen Kleinasien adlı Batı Anadolu haritasıdır. 1890 yılında Berlin’de yayımlanan bu harita 1:250.000 ölçekliydi ve on dört paftadan oluşuyordu. Harita Türkiye’de önce 1:210.000 ölçeğine dönüştürülüp tercüme edilerek kullanılmış, H. Kiepert’in ölümünden sonra 1:200.000 ölçeğiyle Garbî Anadolu Erkân-ı Harbiyye Haritası adı altında tekrar yayımlanmıştır (1905). Bu harita, yeryüzü şekilleri münhani eğrileri sistemiyle değil gölgeleme sistemiyle resmedildiği için bugünkü coğrafya araştırmalarında kullanılan kesit almaya uygun değildir; râkımlar da yetersiz ve hatalı verilmiştir. H. Kiepert’in sağlığında basılan son eseri, ölümünden altı yıl önce Berlin’de yayımladığı Asia Minoris Antique’tir (1893, 1910). Altı paftadan oluşan ve 1:800.000 ölçekli olan bu tarihî coğrafya haritası, daha sonra oğlunun yaptığı haritalar yerini alıncaya kadar tarihî coğrafya araştırmacılarının özellikle Anadolu şehirlerinin antik isimleri konusunda en fazla müracaat ettikleri kaynakların başında gelir. H. Kiepert’in ölümünden sonra da Filistin ve Anadolu haritaları yayımlanmıştır (Berlin 1902).

Richard Kiepert. 1846’da babasının Coğrafya Enstitüsü müdürü olarak bulunduğu Weimar’da doğdu. Hayatı hakkında çok az bilgi vardır; haritacılığı seçmiş ve babasının çalışmalarını sürdürmüştür. Önce atlaslar ve okul duvar haritaları yayımladı. Bunlar arasında Deutscher Kolonial-Atlas ve Karte von Deutscher-Ostafrika adlarını taşıyanlar Alman sömürgeleri ve Alman Doğu Afrikası üzerinedir. Babasının ölümünün ardından onun bıraktığı yerden başlayarak yalnız Anadolu haritalarıyla ilgilendi ve 1915’te Berlin’de öldü.

Richard Kiepert, en önemli eseri olan ve Anadolu’nun yarımada kesiminden başka Van gölüne kadar Doğu Anadolu’yu, Halep ötelerine kadar Kuzey Suriye’yi içine alan Karte von Kleinasien’i yirmi dört pafta halinde ve 1:400.000 ölçeğinde hazırlayarak 1902-1906 yılları arasında neşretmiştir. İlk paftaları diğerlerinin tamamlanması beklenmeden hataları düzeltilerek yeniden basılan bu harita, uzun zaman Türkiye için büyükçe sayılan bir ölçekte tek genel harita olarak kalmış, ondan sonra çizilen çeşitli haritaların da ana kaynağını teşkil etmiştir. Haritada yerleşme merkezlerinin yaklaşık nüfuslarıyla orantılı biçimde ölçülü işaretlerle gösterildiği ve isimlerinin de yine nüfuslarıyla orantılı biçimde değişik puntolar kullanılarak yazıldığı, bunların yanında harabe ve kalelerin yerlerinin belirtilip şehirlerin eski adlarının verildiği de görülür. Ayrıca her paftanın üzerinde malzemesini toplamış olan seyyahların adları ve güzergâhları gösterilmiş, çerçevesinin dışında sağ alt köşesine bir Türkçe-Almanca coğrafya terimleri listesi ilâve edilmiştir. R. Kiepert’in bu haritası ilim adamları ve seyahat meraklıları dışında askerî ihtiyaca da cevap vermiştir. I. Dünya Savaşı sırasında Anadolu’nun tamamına ait herhangi bir büyük ölçekli harita bulunmadığı için ilk ihtiyacı karşılamak üzere R. Kiepert’in haritasının paftaları tercüme edilip basılmış ve savaşta bunlardan yararlanılmıştır. Bu kıymetli haritanın bazı eksikleri ve hataları da vardır. Meselâ verilen râkımların sayısı az ve bir kısmı takribîdir; arazi üzerinde yer yer boş bırakılmış beyaz sahalar, yerleri kesinlikle tayin edilememiş köyler ve akarsular üzerinde kesik çizgilerle tahminen çizilmiş çığır parçaları bulunmaktadır. Ege kıyılarında Bodrum’un güneyindeki Karaada ile onun doğusundaki Orak adası birbirine karıştırılmış ve bu yanlışlık haritadan yararlanan A. Philippson’un 1:300.000 ölçekli (6 pafta) Topographische Karte des westlichen Kleinasien’inde de (1910-1913) tekrarlanmıştır. Bunlara rağmen R. Kiepert’in haritası daha büyük ölçekli haritaların neşrine kadar uzun zaman başlıca kaynak olmuş, 1910-1911 yıllarında yeni bir baskısı daha yapılmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 562-564 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.