KISTER, Meir Jacob

16 Ocak 1914’te Galicia’ya (Galiçya) bağlı Mosciska’da dindar bir yahudi ailesi içinde dünyaya geldi. Günümüzde Ukrayna, o dönemde Avusturya-Macaristan İmparatorluğu sınırları içinde yer alan bu kasaba Kister’in doğumundan bir süre sonra Polonya’ya bağlanmıştır. Öğrenimine Sanok’taki gimnazyumda başlayan Kister Przemysl’deki yahudi gimnazyumunda devam etti. 1932’de Lwow’a taşınınca burada bir yıl hukuk tahsil etti. Ertesi yıl Varşova’ya yerleşti ve bir akrabasına ait Roj Yayınevi’nde çalışmaya başladı. 1937’de yayınevine ortak oldu. 1939’da Filistin’e göç etti. Hayatı boyunca tarih ve kültürleri üzerine yoğunlaşacağı Araplar’la ilk defa bu süreçte tanıştı. Polonya’da kalan anne ve babası Naziler tarafından öldürüldü. 1940 yılında Kudüs İbrânî Üniversitesi Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne girdi. David Hartwig Baneth ve Shelomo Dov Goitein gibi İslâm tarihi ve kültürü uzmanı yahudi şarkiyatçılardan ders aldı, onlardan etkilendi. Öğrencilik yıllarında, sürgünde olan Polonya hükümetinin Kudüs elçilik binasında Arapça’dan Polonya diline (Lehçe) çeviriler yaptı. 1945-1946 yıllarında Beyrut ve Şam’da Polonya hükümetinin basın ataşeliğini yürüttü. 1948’de manda dönemi yahudi askerî örgütü Hagana’nın Hayfa bölgesinde Arapça yayın yapan radyosunda sunucuların metinlerini hazırladı. 1946-1958 arasında Hayfa’da ha-Reali ha-İvrî adlı sanat ve meslek okulunda Arapça öğretmenliği yaptı. 1954’te dönemin İsrail hükümeti tarafından ortaöğretim düzeyinde Arapça öğretimini geliştirmek amacıyla kurulan programın başına getirildi.

Kister bu faaliyetleri sırasında akademik çalışmalarını da ihmal etmedi. Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî’nin Âdâbü’ṣ-ṣoḥbe adlı eserinin tahkikli neşrini yüksek lisans (1949), Arap kabilesi Temîm’in İslâm öncesi dönemdeki tarihini konu alan çalışmasını da doktora (1964) tezi olarak hazırladı. Doktora sürecinde İngiltere’ye gitti (1953). Oxford Üniversitesi’nde tarih, İslâm tarihi ve Arap edebiyatı sahasında çalışmalarıyla tanınan H. A. R. Gibb ve yahudi asıllı Macar şarkiyatçısı Samuel Miklos Stern ile tanışıp kendileriyle çalışma fırsatı buldu. Doktorasını tamamladıktan sonra Kudüs İbrânî Üniversitesi’ne öğretim görevlisi olarak tayin edildi ve 1970’te profesör oldu. 1969’da Gideon Goldenberg ile birlikte Tel Aviv Üniversitesi Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü kurdu, burada birkaç yıl ders verdi. Hayfa Üniversitesi Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü’nün kurucuları arasında da yer aldı. 1983’te Kudüs İbrânî Üniversitesi’nden emekliye ayrıldı. Kister, İsrail’de değişik üniversitelerde görev yapan Arapça profesörlerinin çoğunun hocası olup emeklilikten sonra da Arapça ve İslâmiyet’e dair çalışmalarına devam etti. Bu çalışmalar yanında İslâm ve müslümanlar hakkındaki mutedil görüşleri vesilesiyle müslüman çevrelerin sempatisini kazandı. 16 Ağustos 2010’da Kudüs’te öldü.

Hayatı boyunca değişik akademik programlarda etkin görevler üstlenen Kister birkaç yıl Arap şiiri “konkordans”ı projesine başkanlık yapmış, Yakındoğu dinleri, dilleri ve kültürleri üzerine gerçekleştirilen araştırmalara yer veren Israel Oriental Studies ile (1971, Tel Aviv Üniversitesi) İslâm dini, kurumları, Arap dili ve edebiyatı araştırmalarıyla ilgili Jerusalem Studies in Arabic and Islam (JSAI, 1979, Kudüs İbrânî Üniversitesi) adlı süreli yayınları kurmuştur. Jerusalem Studies in Arabic and Islam’ın 27. sayısına (2002) kadar hemen her sayıda bir makalesi bulunmaktadır. 1971’de “Câhiliye’den İslâm’a” başlıklı, iki üç yılda bir düzenlenen kolokyumun da düzenleyicisi olan Kister, son elli yılda İslâmiyat araştırmaları yapan yahudi şarkiyatçılarının en önemlilerinden biri kabul edilmektedir (Tottoli, XC/2 [2010], s. 299).

Kister değişik ödüller almış, farklı bilim kuruluşlarında üye ve danışman olarak görev yapmıştır. 1975’te akademisyenler arası koordinasyonu sağlamak, millî öneme sahip konularda hükümetlere araştırma ve projeler sunmak üzere kurulan (1961) ha-Akademya ha-Leumit ha-Yisraelit le-Mada’im (Israel Academy of Sciences and Humanities) (Kudüs) adlı akademinin üyeliğine tayin edilmiştir. 1984’te Bavarian Academy of Sciences and Humanities (Münih) adlı kuruluşun hâricî üyeliğine seçilmiş, Ben Zvi Enstitüsü’nde (Kudüs) bilim konseyi üyeliği yapmış, uluslararası bazı süreli yayınların editörlüğünü üstlenmiştir. 1981 yılında beşerî ilimler dalında İsrail Devleti’nin en prestijli ödülü kabul edilen İsrail ödülünü (Paras Yisrael) almış (Encyclopaedia Judaica, X, 762), aynı dalda 1988’de Rothschild, 1992’de İbrânî Üniversitesi Solomon Bublik ödülüne lâyık görülmüştür. Kister onuruna biri süreli yayın, diğeri kitap olmak üzere iki ayrı armağan çıkarılmıştır. 1987’de Jerusalem Studies in Arabic and Islam’ın 9 ve 10. sayıları kendisine ithaf edildiği gibi 90. doğum yılında da ‘İyunim be-İslam ha-Kadom: Dvarim şe-neamru be yom ‘iyun lihvod Meir Ya’kov Kister, be-mal’et lo Tiş’im şana (Erken İslamî Döneme Ait Notlar: Meir Ya’kov Kister’in 90. Yılı Onuruna) (Yeruşalayim 2005) adlı bir kitap armağan edilmiştir.

Değişik dönemlerde farklı şarkiyatçılarla çalışma fırsatı bulan Kister bunların etkisiyle İslâm tarihi, kültürü ve Arap edebiyatı, özellikle de siyer ve megāzî alanında uzmanlaşmış, Câhiliye devri araştırmaları literatürünün zenginleşmesinde çığır açmıştır. Kendisi, günümüz Müslümanlığının daha iyi anlaşılabilmesi için ilk dönem İslâm tarihi, özellikle de siyer ve megāzînin çok iyi bilinmesi gerektiğini düşünüyordu. Bu sebeple çalışmalarında Câhiliye döneminden başlayarak İslâmiyet’in doğuşu, Mekke dönemi, yeni dinin siyasî, dinî, sosyokültürel ve ekonomik açıdan oluşum süreci olan Medine dönemiyle sonraki şekillenme dönemi üzerinde yoğunlaşmış, araştırmalarını bazı İslâmî kaynakların tahkikli neşirleriyle desteklemiştir. Kister’in belli bir oryantalist ekole nisbet edilmesi güç olmakla birlikte onun, İslâmiyet’le ilgili doğru bilgilere ilk elden kaynaklarla ikincil kaynaklarda yer alan rivayetlerdeki çelişkilerin tesbitiyle ulaşılabileceği şeklinde özetlenebilecek yaklaşımından dolayı Ignaz Goldziher’in yolundan gittiği söylenebilir. Ancak Goldziher’in aksine (krş. DİA, XIV, 106) Kister, başta Câhiliye devri olmak üzere İslâmiyet’in sonraki oluşum sürecine daha bütüncül yaklaşmış, geçmişin bütün rivayetlerin yorumlanmasıyla inşa edilmesi gerektiğini çalışmalarıyla ortaya koymuştur. Bu sebeple herhangi bir konuda neticeye ancak Arapça kaynakların hepsinin okunmasından sonra ulaşılabileceğini sıkça vurgulamıştır (Tottoli, XC/2 [2010], s. 301). Kister’in sayısı 100’ü bulan çalışmalarının çoğu, çeşitli konularda kaleme alınan bilimsel makalelerle ansiklopedi maddelerinden oluşmaktadır. Kister papirüsler dahil el yazması neşirlerine önem vermiş, her iki alanda da siyer, hadis, İslâm tarihi ve tefsir literatürü yanında anlam bilimi ve coğrafya literatürüne de açılan filolojik verilerden faydalanmayı ihmal etmemiştir.

Eserleri. 1. el-Müctenâ min edebi’l-ʿArab ve târîḫihim (Nâsıra 1960). Kister’in, dönemin İsrail hükümeti tarafından Arapça öğretimini geliştirmek üzere görevlendirildiği sırada Ahmed İdrîs ile birlikte yaptığı, Câhiliye’den Abbâsîler’e kadar değişik dinî, edebî ve tarihî metinler ihtiva eden 600 sayfalık bir derlemedir.

2. Surat İbrahim ve Surat el-Mü’minin, İm peruş al-Celaleyn (Yeruşalayim 1963).

3. Kur’ân im Peruş Celaleyn, Homer Tergil (Yeruşalayim 1963). Tefsîrü’l-Celâleyn’den hareketle Yûnus, Şuarâ, Duhân ve Hucurât sûrelerinin tefsiridir.

4. Tamim in the Period of Jahiliyya (Jerusalem 1964). Müellifin doktora tezidir.

5. el-Muḫtâr min Ẕeḫâʾiri’l-maḫṭûṭât (Mivhar perekim mi ktav-yad Araviyyim ‘al Tekufat ha-Cahiliye ve reşit ha-İslam) (Kudüs 1979), Kister’in, Arapça el yazmalarından seçtiği Câhiliye dönemiyle İslâmiyet’in ilk dönemlerine ait metinleri ihtiva eder.

Kister, İslâm öncesi Arap tarihine dair elde ettiği bazısı arkeolojik kazılarla da desteklenen yeni ve orijinal bilgileri daha çok makalelerinde ortaya koymuştur. Bu dönemle ilgili olarak Kureyş’in Câhiliye devrindeki dinî, siyasî ve sosyoekonomik rolü, Arabistan’ın değişik bölgelerinden Mekke’ye gelen gruplarla Arap kabilelerinin dönemin krallıklarıyla ilişkileri konularının tarihsel arka planını aydınlatmıştır. Bu bağlamda dönemin örf-âdet ve uygulamaları, önemli şahsiyetleri, Benî Erfide, Mudar, Hazrec ve Temîm gibi kabileler, Mekke, Hîre ve Tâif gibi şehirler, Makām-ı İbrâhim ve Kâbe duvarına asılan şiirler (muallakāt) vb. konularda makaleler yazan Kister’in bu makalelerdeki tezleri, dönemle ilgili günümüzdeki oryantalist yaklaşımların önemli kaynaklarından biri kabul edilmektedir. Onun ilgilendiği konulardan biri de siyer-megāzî ile ilk dönem İslâm tarihine dair bazı olaylardır. Mekke dönemiyle alâkalı olarak Kister, Hz. Muhammed’in şahsiyeti, peygamberlik öncesi hayatıyla dinî tutum ve davranışları üzerine bir dizi makale yazmıştır. Dönemin ileri gelen şahsiyetlerinin biyografileri yanında siyer literatürü, Hz. Peygamber’in sünnetli doğması, bi‘set öncesi tefekkür süreci, Hz. Hatice’nin oğulları gibi konularda da özgün makaleler yazan Kister Akabe biatları, Benî Nadîr, Benî Kurayza, Medine İslâm pazarı vb. bir yönüyle yahudi tarihini de ilgilendiren meseleler yanında Ebrehe’nin Mead ve özellikle Âmir b. Sa‘saa kabilesine karşı düzenlediği Hulubân seferi ve Bi’rimaûne faciası gibi konuları da işlemiştir. Bunun yanında Hz. Peygamber’in yahudilerle ilişkilerinin siyasî ve sosyoekonomik dinamiklerini ortaya koymaya çalışmış, Medine yahudilerinin dinî ve kültürel eğilimlerine önem vermiştir. Onun bazı makalelerinde ise hicretin ilk asrında meydana gelen önemli olaylara ışık tutulmuştur. Resûl-i Ekrem’in vefatını müteakip ortaya çıkan isyanlarla Müseylime’nin peygamberlik iddiasını derinlemesine işleyen Kister, Hz. Peygamber sonrası İslâm inanç ve uygulamaları ve terimlerden hareketle yazdığı makalelerde müslüman toplumunun karakterini ortaya koyan siyasal ve sosyokültürel konuları araştırmıştır. Bu bağlamda İslâm’da kişinin farklı giyinmesine yüklenen sembolik anlam ve sarık, telbiye, isim koyma, Kur’an’a abdestsiz dokunma meselesi, toprak mülkiyeti, cihad, İslâm’da yönetim, sosyal ve dinî anlayışlar, receb ve şâban gibi kutsal zamanlarla Mekke-Medine ve Kudüs gibi kutsal mekânlarla ilgili makaleler yazmış, Kur’an ve hadislerden hareketle monoteist dinler karşısında İslâm kimliğinin tasarım tarihiyle de ilgilenmiştir. Bu literatür ışığında Hz. Âdem’e ve Kur’an’daki bazı âyetlere dair yorumlar yanında hadislerin kayda geçiş süreci, hadislerde dile getirilen bazı hususlarla İslâm geleneğinde yahudi kökenli rivayetlerin (İsrâiliyat) durumu üzerine araştırmalar yapmıştır. Kister’in otuz dokuz makalesi konu yakınlıklarına göre tasnif edilerek Studies in Jāhiliyya and Early Islam (London 1980), Society and Religion from Jāhiliyya to Islam (London 1990) ve Concepts and Ideas at the Dawn of Islam (Hampshire 1997) adıyla bir araya getirilmiştir. Bu makalelerden bir kısmı İbrânîce’ye çevrilerek Mahkarim be-Hithavut ha-İslam (İslâm’ın oluşum dönemine dair) adlı eserde yayımlanmıştır (Yeruşalayim 1999). Kister’in makalelerinin bir kısmı Türkçe’ye tercüme edilmiş, ilâhiyat araştırmalarına yer veren süreli yayınlarda neşredilmiştir. Müellifin The Encyclopaedia of Islam ve Encyclopaedia of Qur’ān gibi ansiklopedilerde çok sayıda maddesi bulunmaktadır.

Kister, İslâm kültürüne ait iki önemli eserin tahkikli neşrini gerçekleştirmiştir. Bunlardan biri, Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî’nin zühd konusunu işlediği Âdâbü’ṣ-ṣoḥbe adlı eseridir (Jerusalem 1954). Müellifin yüksek lisans çalışması olan neşirde ilk dönem muhaddislerince rivayet edilen hadislerin bazıları tarafından iddia edildiği üzere uydurma olmadığını ortaya koymuş, bu yöndeki iddialara cevap vererek zühdün erken dönemlerden itibaren İslâm toplumunun önemli bir olgusu haline geldiğini ifade etmiştir (Âdâbü’ṣ-ṣoḥbe, s. 4-5, neşredenin girişi). Ayrıca Max Schloessinger’in neşrine başladığı, ancak tamamlayamadığı Belâzürî’nin Ensâbü’l-eşrâf’ının IV. cildini notlarla zenginleştirerek yayımlamıştır (Jerusalem 1971).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 67-69 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.