KÛŞYÂR b. LEBBÂN

Hazar denizinin güneyinde bulunan Gîlân (Cîlân) bölgesinden Bağdat’a gelen bir aileye mensup olup hayatına dair bilgi yoktur. el-Medḫal fî ṣınâʿati aḥkâmi’n-nücûm adlı eserinde bazı sabit yıldızların 992 tarihli konumlarını vermesi ve daha önce telif ettiği ez-Zîcü’l-câmiʿ ile ez-Zîcü’l-bâliġ’e atıfta bulunması bu tarihlerde yaşadığını göstermektedir. Hayatının büyük bir kısmını Bağdat’ta geçirdiği düşünülen Kûşyâr’ın 990-1000 yılları civarında meslekî kariyerinin doruğunda olduğu kabul edilmektedir.

Kûşyâr, “usta” mânasına gelen Kiyâ lakabının da işaret ettiği gibi matematik, astronomi ve astroloji alanında ilk döneminin ileri gelen isimlerinden biridir. Kitâb fî uṣûli’l-ḥisâbi’l-Hindî adlı eserinde Hint rakamları ve hisâb-ı sittînî ile yapılan hesabı düzenli bir şekilde işlemiştir. Bu çalışma kendi alanında zamanımıza gelen en eski eserlerden biri olup en önemli özelliği, şimdiye kadar yapılan tesbitlere göre Hint matematiği rakam ve yöntemlerini ilk defa astronomik hesap sistemine aktarmasıdır. Bu çerçevede Hârizmî’nin inşa ettiği algoritmik hesap tekniğini hem Hint hesabı hem altmış tabanlı sayı sisteminde (hisâb-ı sittînî), özellikle kare ve küp kök hesabında başarılı bir şekilde uygulamış ve geliştirmiştir. Ayrıca bazı bölme ve kare kök işlemlerinde sonucun sürekli olduğuna işaret etmesi onun ondalık kesir sistemine yaklaştığını gösterir. Kûşyâr’ın bu çalışmasında ortaya koyduğu hesap teknikleri öğrencisi kabul edilen Ali b. Ahmed en-Nesevî tarafından geliştirilmiştir. ez-Zîcü’l-câmiʿ adlı eserinde ise Kûşyâr takvim, düzlemsel ve küresel trigonometrik fonksiyonlar, yıldız tabloları vb. konuları ele alır; kendisinden önce ortaya konulan trigonometrik bilgileri gözden geçirir. Nitekim Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî yalnızca sinüs, Bettânî de sinüs ve kotanjant tabloları verirken Kûşyâr sinüs, kotanjant, tanjat ve versedsinüs tablolarını aralarındaki farklarla beraber verir. Trigonometrik fonksiyonların hesaplarını ise altmış tabanlı sistemde üç basamağa kadar sürdürür ve açıları birer derece arttırarak hesaplar. Bunların yanında Kûşyâr, Bîrûnî’nin Maḳālîdü ʿilmi’l-heyʾe adlı eserinde ilk defa söylediği, Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Kitâbü Şekli’l-ḳaṭṭâʿ isimli kitabında tekrar ettiği gibi İslâm trigonometri tarihinde “şekl-i muğnî”nin mûcidi ve isim babası olarak kabul edilir. Kûşyâr’ın Kitâbü’l-Medḫal fî ṣınâʿati aḥkâmi’n-nücûm adlı eseri astroloji alanında Doğu’da en meşhur çalışmalardan biri olup Türkçe, Farsça ve Çince’ye tercüme edilmiş ve başvuru kitabı haline gelmiştir. Eser, Batlamyus’un Tetrabiblos adlı kitabıyla Fars ve Hint astroloji çalışmaları yanında yazarın kendi kanaatlerini de içeren son derece düzenli bir çalışmadır.

Eserleri. 1. ez-Zîcü’l-câmiʿ. Dört bölümden oluşan eser “Bettânî grubu” olarak adlandırılan zîcler arasında sınıflandırılır. Çünkü doğrudan astronomik rasat yapmayan Kûşyâr, Şemsülmüneccim Muhammed Ali Hoca’nın Zîcü’l-muḥaḳḳıḳi’s-sulṭânî ʿale’r-raṣadi’l-İlḫânî’nin mukaddimesinde de belirttiği gibi (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2694) temel bilgileri Bettânî’nin ez-Zîcü’ṣ-Ṣâbiʾî’sinden almış, ancak bu eserin birçok eksikliğini tamamlamıştır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3418, İstanbul H. 545 Semerkant; TSMK, Revan Köşkü, nr. 1708). Fars tarihi esas alınarak düzenlenen kitap, Muhammed b. Ömer b. Ebû Tâlib el-Müneccim et-Tebrîzî tarafından Selçuklu Sultanı Melikşah için Farsça’ya tercüme edilmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 971). Son tesbitler, bu eserin Yemen yahudi çevresinde İbrânîce’ye çevrildiğini ve Ortaçağ İbrânî ilmî geleneğinin oluşmasında önemli bir yeri olduğunu göstermiştir. Eilhard Wiedemann eserin mukaddimesini Almanca’ya tercüme etmiştir.

2. ez-Zîcü’l-bâliġ. Kitabın sadece ilk iki bölümünü içeren bir nüshası zamanımıza ulaşmıştır (Berlin Staatsbibliothek, nr. 5751; ayrıca bk. Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3642). Edward S. Kennedy eserin ez-Zîcü’l-câmiʿin özet bir kopyası olduğunu söyler.

3. Kitâbü’l-Medḫal fî ṣınâʿati aḥkâmi’n-nücûm. el-Mücmel fî ṣınâʿâti’n-nücûm adıyla da bilinir (TSMK, III. Ahmed, nr. 3498). Dört makaleden oluşan eserin yalnızca İstanbul kütüphanelerinde yirmiye yakın nüshası bulunmaktadır. Kitap, Muhammed b. İshak b. İsmâil tarafından Tercemetü’l-uṣûl fî aḥkâmi’n-nücûm li-Kûşyâr b. Lebbân adıyla Farsça’ya çevrilmiş (Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Ktp., nr. 2350), ayrıca Muhammed b. Hüsrev el-Mihalicî tarafından Türkçe’ye aktarılmıştır (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 904). Ayrıca eseri Ebû Abdullah b. Abdülkerîm ed-Dükâlî adlı bir kişi şerhetmiştir.

4. Kitâb fî uṣûli’l-ḥisâbi’l-Hindî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4857/7). ‘Iyyûn hâikkârîm adıyla Şâlôm b. Joseph Anâbî tarafından 1450-1460 yıllarında İstanbul’da İbrânîce’ye çevrilip şerhedilmiştir. Sıbtu’l-Mardînî, Reḳāʾiḳu’l-ḥaḳāʾiḳ fî ḥisâbi’d-derec ve’ḍ-ḍeḳāʾiḳ adlı eserinde altmış tabanlı hesap çerçevesinde Kûşyâr’ın ismine atıf yapmaktadır. Kitap, Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan nüshası ile (Ayasofya, nr. 4857/7) Anâbî’nin Oxford Bodleian Library’de bulunan İbrânîce tercümesinden hareketle Martin Lewey – M. Petruck tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte tıpkıbasım olarak Principles of Hindu Reckoning adıyla neşredilmiştir (Wisconsin 1965). Ayrıca Ayasofya nüshasının tenkitli metnini Ahmed Selîm Saîdân Risâletân fi’l-ḥisâbi’l-ʿArabî adıyla yayımlamıştır (MMMA, XIII/1 [1967], s. 53-83). Ali Mezâhirî, Ayasofya nüshasına dayanarak eseri Fransızca’ya çevirmiş ve matematik tarihi açısından tahlil etmiştir (Les origines persanes de l’aritmétique, 1975, Universite de Nice). Ayrıca Paul Luckey Kûşyâr, Ebü’l-Vefâ, Hârizmî ve Kâşî’nin aritmetik ve cebrini mukayeseli olarak incelemiştir. Son yıllarda Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Kûşyâr’ın ʿUyûnü’l-uṣûl fi’l-ḥisâb adlı bir eserinin daha bulunduğunu (Kitâbhâne-yi Merkezî-yi Dânişgâh-ı Tahrân, nr. 2092/4), eserin Kitâb fî uṣûli’l-ḥisâbi’l-Hindî’den pek çok farklılık gösterdiğini ve İbrânîce tercümenin daha çok ʿUyûn’un tercümesi olduğunu tesbit etmiştir (Zendegînâme, s. 417-418).

Bunların dışında Kûşyâr’ın Risâletü’l-ebʿâd ve el-ecrâm, Tecrîdü uṣûli terkîbi’l-cüyûb (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1499/3), Kitâbü’l-Usṭurlâb ve keyfiyyeti ʿamelihî ve iʿtibârihî ʿale’t-tamâm ve’l-kemâl (Kitâbü’l-Usṭurlâb) (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2671/5) adıyla bilinen birkaç eseri daha vardır. Son çalışma İrşâd-i Usṭurlâb ismiyle Farsça’ya tercüme edilmiştir. Beyhakī bazı mühendislerin Merih gezegeni hususunda Kûşyâr’ı tenkit ettiklerini, onun da Iṣlâḥu taʿdîli’l-Mirrîḫ adlı bir eser kaleme aldığını belirtir (Tetimme, s. 87). Kâtib Çelebi ise Kûşyâr’ın Kitâbü’l-Kiyâ fi’n-nücûm isimli bir eserinin olduğunu kaydeder (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1453); Bağdatlı İsmâil Paşa da ona Kitâbü’l-Lâmiʿ fî ems̱ileti’z-zîci’l-câmiʿ adlı bir eser izâfe eder (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 838). Bu çalışma, ez-Zîcü’l-câmiʿin her babının örneklerle açıklanması sonucunda meydana gelmiştir. Bazı kütüphanelerde Kûşyâr’a ayrıca Kitâbü’l-Ḳırânât, Risâle fî delâleti’l-kevâkib ve Kitâbü’l-İḫtiyârât adlı eserler nisbet edilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 476-477 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.